Μπορεί μακροπρόθεσμα να είμαστε όλοι νεκροί, όπως έλεγε ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, αλλά, εκτός καταστροφικού απροόπτου, η ανθρωπότητα συνολικά έχει πολλά, πάρα πολλά, χρόνια μπροστά της.
Φανταστείτε, παρατηρεί ο καθηγητής Φιλοσοφίας Ουίλιαμ Μακάσκιλ, ότι μπορείτε να ζήσετε όλες τις μελλοντικές ζωές των ανθρώπων του πλανήτη. Ακόμη και αν θεωρήσουμε ότι ο χρόνος ζωής της ανθρωπότητας είναι αυτός των τυπικών θηλαστικών (ένα εκατομμύριο χρόνια) και υποθέσουμε ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός μειωθεί στο ένα δέκατο του σημερινού, θα έχετε ζήσει, μέχρι τώρα, μόλις το 0,5% της ζωής σας. Στον κοσμικό χρόνο, είμαστε νεογέννητα βρέφη.
Με διαφορετικούς όρους: μέχρι σήμερα, εκτιμάται ότι έχουν ζήσει περίπου 120 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Με τον υπάρχοντα ρυθμό γεννήσεων και με την υπόθεση ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα παραμείνει σταθερός τα επόμενα πενήντα χιλιάδες χρόνια, θα γεννηθούν 6,75 τρισεκατομμύρια ακόμη. Είμαστε στην αρχή της ζωής της ανθρωπότητας.
Ενδιαφέρον, αλλά γιατί πρέπει να νοιαζόμαστε για το μακρινό μέλλον; Διότι είμαστε ηθικά όντα. Η ουσία της ηθικής είναι να βάζουμε τον εαυτό μας στη θέση των άλλων και να τους συμπεριφερόμαστε όπως θα θέλαμε αυτοί να συμπεριφέρονται σε εμάς. Ακόμη κι αν οι άλλοι είναι ασύλληπτα μακρινοί;
Η χρονική εγγύτητα δεν έχει σημασία, παρατηρεί ο αείμνηστος φιλόσοφος Ντέρεκ Παρφίτ. Φανταστείτε ένα παιδί να τρέχει στην παραλία. Ξαφνικά πατάει στα θραύσματα ενός σπασμένου μπουκαλιού, που βρίσκονται χωμένα στην άμμο. Τι είναι χειρότερο; Οτι το παιδί αυτό ζει τώρα ή ότι θα ζει σε εκατό χρόνια; Από ηθικής απόψεως είναι αδιάφορο, παρατηρεί ο Παρφίτ. Αν γνωρίζουμε ότι θέτουμε ανθρώπους σε κίνδυνο στο μέλλον, δεν έχει καμία σημασία εάν αυτό συμβεί αύριο ή σε χίλια χρόνια. (Σκεφτείτε τα πυρηνικά απόβλητα.) Η ηθική ευθύνη μας παραμένει ακέραια.
Βαθιά μέσα μας, το γνωρίζουμε. Αναρωτιόμαστε, ενίοτε, τι κόσμο θα κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενιές. Πιο πρακτικά, ωστόσο, σχεδιάζουμε τη ζωή μας με αναφορά στο βραχυχρόνιο μέλλον. Οι γονείς, λ.χ., ενεργούν με βάση το προβλέψιμο μέλλον των παιδιών τους, σταθμίζοντας, συγχρόνως, ανάγκες του παρόντος. Η ηθική της κοινής λογικής είναι, κατά βάση, γειωμένη στο παρόν και στο εγγύς μέλλον.
Ηδη από τον 19ο αιώνα, ο Σκωτσέζος οικονομολόγος Τζον Ρέι παρατηρούσε ότι οι άνθρωποι, ως θνητά όντα, μεροληπτούν υπέρ του παρόντος (γνωστό στα οικονομικά ως «time preference») – προτιμούν να λάβουν ένα οικονομικό όφελος νωρίτερα παρά αργότερα. Η έννοια του προεξοφλητικού επιτοκίου (discount rate), λ.χ., ανάγει την αξία μελλοντικής ταμειακής ροής σε καθαρή παρούσα αξία.
Ο πλανήτης δεν μας ανήκει – οφείλουμε να νοιαζόμαστε πώς θα τον παραδώσουμε στις επόμενες γενιές. Η γλώσσα της αειφορίας-βιωσιμότητας εκφράζει ήδη αυτή την αξιακή μετατόπιση.
Οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της «διαχρονικής επιλογής» κάθε φορά που καλούνται να χρηματοδοτήσουν σημαντικές δημόσιες επενδύσεις. Τι βάθος χρόνου θεωρείται αποδεκτό για να αποδώσει η επένδυση; Ακόμη και ένα τεχνικό θέμα, όπως ο προσδιορισμός του προεξοφλητικού επιτοκίου είναι, στον πυρήνα του, ηθικοπολιτικό. Η στάση μας απέναντι στο μέλλον αντανακλά αξιακές προτεραιότητες και προσδιορίζει, αντιστοίχως, πολιτικές επιλογές. Τον περασμένο χρόνο, το Γραφείο Διοίκησης και Προϋπολογισμού του Λευκού Οίκου μείωσε το προεξοφλητικό επιτόκιο, θέλοντας να ενισχύσει τις μακροχρόνιες δημόσιες δαπάνες.
Φιλόσοφοι όπως ο Μακάσκιλ υποστηρίζουν την ανάγκη του «μακροπροθεσμισμού» (longtermism): στη λήψη αποφάσεων οφείλουμε να δίνουμε προτεραιότητα στην προστασία του μέλλοντος. Δεκτό, αλλά δεν είναι εύκολο. Με δεδομένη την ανθρωπολογική γείωσή μας στο παρόν, πώς ενεργούμε με γνώμονα τη μακρά διάρκεια; Εφόσον τόσο η αγορά όσο και η δημοκρατία δίνουν προτεραιότητα στη διαχείριση του βραχυχρόνιου ορίζοντα, καθότι αμφότερες βασίζονται στον ανταγωνισμό, πώς μπορούμε να δρούμε μακροπρόθεσμα;
Η πρώτη αλλαγή είναι αξιακή: να καλλιεργήσουμε την κοσμοχρονική συνείδηση, με τον αυτοπεριορισμό (έλεγχο της άμεσης ικανοποίησης) που αυτή συνεπάγεται. Ο πλανήτης δεν μας ανήκει – οφείλουμε να νοιαζόμαστε πώς θα τον παραδώσουμε στις επόμενες γενιές. Η γλώσσα της αειφορίας-βιωσιμότητας εκφράζει ήδη αυτή την αξιακή μετατόπιση.
Δεύτερον, να εμβολιάσουμε τους θεσμούς με μακροχρόνια σκέψη. Στη δημόσια σφαίρα, να ενισχύουμε αυτό που ο Φράνσις Φουκουγιάμα ονομάζει, θετικά, «βαθύ κράτος» – το καλά οργανωμένο δημοκρατικό κράτος, το οποίο μεριμνά για τα συλλογικά αγαθά. Ενώ οι πολιτικοί είναι αναγκασμένοι να ενεργούν, κατά βάση, εντός του βραχυχρόνιου ορίζοντα του εκλογικού κύκλου, το «βαθύ κράτος» σκέπτεται αντίρροπα, με κριτήρια μακροχρόνιες κοινωνικές ανάγκες, διαγενεακές επιπτώσεις δημόσιων πολιτικών και ανθεκτικές συλλογικές αξίες. Το ίδιο ισχύει για τις πλείστες ΜΚΟ και τους διεθνείς οργανισμούς (π.χ. ΠΟΥ).
Επιπλέον, στη σφαίρα της οικονομίας, να ενισχύσουμε την εκλεπτυσμένη παρέμβαση των ρυθμιστικών αρχών και να επινοήσουμε μορφές εταιρικής διακυβέρνησης που συνδυάζουν τo βραχυχρόνιο κέρδος με τη μακροχρόνια βιωσιμότητα. Ο κύριος μέτοχος της Novo Nordisk, της δανικής φαρμακευτικής εταιρείας με τη μεγαλύτερη χρηματιστηριακή αξία στην Ευρώπη, είναι το ομώνυμο, μη κερδοσκοπικό ίδρυμα. Βραχυχρόνιες απαιτήσεις της αγοράς και μακροχρόνιες κοινωνικές ανάγκες συνυφαίνονται.
Η ισορροπημένη κοινωνία συνθέτει διαφορετικές χρονικότητες – το εφήμερο και το διαχρονικό, το ευμετάβολο και το διαρκές, τον βραχύ και τον βαθύ χρόνο. Αυτή η σύνθεση δεν είναι δεδομένη, ούτε εύκολη. Τροφοδοτείται από εκείνο το κοινωνικό φαντασιακό που δεν αντιλαμβάνεται τη ζωή με όρους απληστίας αλλά ευθύνης.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.