Είναι ενδιαφέρουσα σύμπτωση ότι στις αρχές του 2024 δύο από τα ανοιχτά ζητήματα της πολιτικής μας επικαιρότητας (καθιέρωση γάμου ομοφύλων και προστασία των παιδιών τους, καταπολέμηση της οπαδικής βίας) είναι ζητήματα στα οποία η Ελλάδα προσπαθεί, έστω αργοπορημένα, να συγκλίνει προς πολλές άλλες χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε.). Σε πολλές τέτοιες χώρες τα ζητήματα αυτά έχουν λυθεί. Η σύμπτωση αφορά το ότι το 2024 είναι έτος εκλογών για την Ε.Ε.
Ποιος θυμάται ότι σε λιγότερο από 150 ημέρες θα διεξαχθούν και στη χώρα μας οι εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (9 Ιουνίου 2024); Το θυμούνται όσοι τις θεωρούν δοκιμασία για την κυβέρνηση και για τα παλιά και ιδίως τα νέα κόμματα της αντιπολίτευσης. Και όσοι, λίγοι, ελπίζουν στην αναβάθμιση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έναντι των υπόλοιπων κοινοτικών οργάνων. Γι’ αυτό, μεταξύ άλλων λόγων, οι εκλογές αυτές θεωρούνται δευτερεύουσες σε σχέση με τις εθνικές («εκλογές δεύτερης τάξης», κατά τους πολιτικούς επιστήμονες).
Συχνά σε τέτοιες εκλογές η πολιτική διαμάχη αφορά διαφωνίες μεταξύ αντίπαλων κομμάτων σε δύο επίπεδα, το εθνικό, με τις εγχώριες προτεραιότητές του, και το ευρωπαϊκό, το οποίο διεισδύει στο εθνικό μέσω ρυθμίσεων (Κανονισμών, Οδηγιών κ.ά.) της Ε.Ε., προς τις οποίες ρυθμίσεις προσαρμόζονται οι χώρες-μέλη. Πρόκειται για πολιτικό παιχνίδι σε δύο επίπεδα, όπως το αποκαλούν οι ειδικοί. Κυβερνήσεις, κόμματα, ομάδες συμφερόντων και μέσα ενημέρωσης κάποτε περιορίζονται σε διαμάχες για μέτρα εθνικής δημόσιας πολιτικής. Αλλοτε, όμως, καταφεύγουν στους θεσμικούς διαύλους που παρέχει η Ε.Ε. Επίσης οι κυβερνήσεις επικαλούνται πιέσεις εκ μέρους της Ε.Ε., για να κερδίσουν εγχώριες μάχες. Πάντως, σχεδόν παντού στις χώρες-μέλη της Ε.Ε. η εγχώρια ατζέντα θεμάτων πολιτικής κυριαρχεί. Η αντίστοιχη ευρωπαϊκή ατζέντα σπάνια παραμερίζει την πρώτη.
Οι νεότερες γενιές έχουν έναν παραπάνω λόγο να αδιαφορήσουν για την ευρωπαϊκή ατζέντα. Ενώ με βάση πλήθος ερευνών, οι ηλικιακά νεαρότεροι ψηφοφόροι είναι οι λιγότερο ευρωσκεπτικιστές, το αξιακό πλαίσιο της Ε.Ε. μοιάζει να τους αφορά όλο και λιγότερο. Η Ε.Ε. οικοδομήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο πάνω σε πολιτικές αξίες αναγκαίες τότε όσο και σήμερα, αλλά πλέον εν μέρει ασύμβατες προς μελλοντικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες.
Τότε, την πρώτη μεταπολεμική περίοδο και έως πρόσφατα, οι θεμελιακές αξίες της Ε.Ε. ήταν αυτές που περιλαμβάνονται στην ισχύουσα συνθήκη της Ε.Ε. (άρθρο 2): «Η Ενωση βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου, καθώς και του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες. Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα κράτη-μέλη εντός κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον πλουραλισμό, την απαγόρευση των διακρίσεων, την ανοχή, τη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών».
Ενώ απομένουν πέντε μήνες έως τις ευρωεκλογές, στην Ε.Ε. δεν γίνεται καν συζήτηση για την υιοθέτηση συμπληρωματικών αξιών που θα ανταποκρίνονταν στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.
Σε διάφορες χώρες-μέλη, όχι μόνο στις «συνήθεις ύποπτες» χώρες της ανατολικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης, αλλά και στις δυτικοευρωπαϊκές, μερικές από τις αξίες αυτές δεν έχουν πραγματωθεί. Στις εκλογές της 9ης Ιουνίου 2024, η Ενωση και οι εθνικές κυβερνήσεις θα κριθούν και ως προς την πραγμάτωση των θεμελιακών αξιών. Σήμερα, όμως, ιδίως στα μάτια των νεότερων γενιών, άλλο συμπληρωματικό πλέγμα αξιών θα αντιστοιχούσε στις τρέχουσες προκλήσεις.
Μπορεί κανείς να περιλάβει στο νέο πλέγμα αξιών τις εξής: προστασία του φυσικού περιβάλλοντος ως πρωταρχικής αξίας, αλληλεγγύη με την κοινωνική έννοια της ένταξης των ηλικιακά νεότερων και των ασθενέστερων ομάδων του πληθυσμού στην αγορά εργασίας και αλληλεγγύη μεταξύ χωρών και περιφερειών της Ε.Ε. που πλήττονται από φυσικές καταστροφές και επιδημίες, εμπιστοσύνη στην επιστημονική γνώση εφόσον τελεί υπό δημόσιο δημοκρατικό έλεγχο και καταπολέμηση αντιεπιστημονικών δοξασιών και ψευδών ειδήσεων, διάλογος με τον αναπτυσσόμενο κόσμο (ιδίως με τις πρώην αποικίες ισχυρών χωρών-μελών της Ε.Ε.) και παγκόσμια ειρήνη.
Οι παλιότερες αξίες δεν έχουν επικαιροποιηθεί. Δεν τίθεται, βέβαια, θέμα αναθεώρησης της συνθήκης της Ε.Ε. Θα ήταν γιγαντιαίο όσο και ριψοκίνδυνο εγχείρημα. Σήμερα, οι κύριες συζητήσεις αφορούν λιγότερο θεμελιακά θέματα, δηλαδή το αν μπορούν οι θεσμοί και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων στην Ε.Ε. να προσαρμοστούν στην προοπτική της περαιτέρω διεύρυνσης της Ε.Ε. με 6-8 χώρες των Βαλκανίων και χώρες που συνορεύουν με τη Ρωσία. Αφορούν επίσης το αν θα αυξήσει την εκλογική επιρροή του το μπλοκ των ακροδεξιών κομμάτων. Κρίσιμα ζητήματα, πράγματι. Ωστόσο, ενώ απομένουν λιγότεροι από πέντε μήνες έως τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Ε.Ε. δεν γίνεται συζήτηση γιατί δεν έχουν πραγματοποιηθεί θεμελιακές αξίες της του 20ού αιώνα, ούτε για την υιοθέτηση των παραπάνω συμπληρωματικών αξιών που θα ανταποκρίνονταν στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.
Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και visiting fellow στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.