Τον 16ο αιώνα, η Ισπανία έγινε η πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία. Τον 19ο αιώνα, η Βρετανία έγινε παγκόσμιος ηγεμόνας. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ ανέλαβαν ως νέος παγκόσμιος ηγεμόνας. Τώρα η δύναμη της Αμερικής εξασθενεί και κάποιοι Αμερικανοί φοβούνται πως η Κίνα θα είναι ο επόμενος ηγεμόνας. Στην πραγματικότητα, κινούμαστε προς έναν μετα-ηγεμονικό κόσμο. Για να καταλάβουμε τους λόγους, πρέπει να κατανοήσουμε τους κινητήριους μοχλούς των γεωπολιτικών αλλαγών.
Τη δεκαετία του 1770, ο Τζέιμς Βατ, εργαζόμενος στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, κατασκεύασε μια εξαιρετικά αποτελεσματική ατμομηχανή. Η Βρετανία αξιοποίησε τη χαμηλού κόστους ατμοηλεκτρική ενέργεια και τα τεράστια αποθέματα άνθρακα που διέθετε, για να οικοδομήσει μια σύγχρονη παγκόσμια βιομηχανική οικονομία. Το ατμοκίνητο ναυτικό της Βρετανίας κυριάρχησε στις θάλασσες.
Οι καινοτομίες της Βρετανίας έδωσαν στη χώρα περίπου 75 χρόνια προβάδισμα έναντι των στενότερων ανταγωνιστών της, των ΗΠΑ και της Γερμανίας. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, οι ΗΠΑ και η Γερμανία, πλούσιες σε δικό τους άνθρακα, είχαν υιοθετήσει, προσαρμόσει και σε πολλές περιπτώσεις ξεπεράσει τις βιομηχανικές καινοτομίες της Βρετανίας.
Μεταξύ 1914 και 1945, η Βρετανική Αυτοκρατορία επλήγη θανάσιμα από δύο παγκόσμιους πολέμους. Οι ΗΠΑ, προστατευμένες από δύο ωκεανούς, πραγματοποίησαν άλμα στη βιομηχανική δύναμη και στην τεχνολογία. Μέχρι το 1945, η Βρετανική Αυτοκρατορία είχε καταρρεύσει, ενώ η Αμερική πετούσε στα ύψη. Για να διασφαλίσουν την ηγεμονία τους, οι ΗΠΑ δημιούργησαν εκατοντάδες υπερπόντιες στρατιωτικές βάσεις, σε περίπου ογδόντα χώρες. Η CIA, που ιδρύθηκε το 1947, ηγήθηκε πραξικοπημάτων, δολοφονιών και εξεγέρσεων εναντίον κυβερνήσεων που αντιστέκονταν στην αμερικανική εξουσία.
Η άνοδος της Κίνας, μεταξύ 1980 και 2020, θυμίζει την άνοδο της Γερμανίας και των ΗΠΑ στα τέλη του 19ου αιώνα, όμως, με μια σημαντική διαφοροποίηση. Σήμερα, η διαφορά καλύπτεται πολύ ταχύτερα απ’ ό,τι τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Η τεχνολογία εξαπλώνεται με γοργούς ρυθμούς σε καλά οργανωμένες χώρες όπως η σημερινή Κίνα, η οποία προώθησε με επιτυχία την ποιοτική εκπαίδευση και την εξάπλωση της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Δεν υπάρχει τίποτα το κακόβουλο στην ταχεία εξάπλωση της τεχνολογίας. Αντιθέτως, ανεβάζει το παγκόσμιο βιοτικό επίπεδο και ωθεί σε περαιτέρω καινοτομίες. Η άνοδος της Κίνας ήταν καλή όχι μόνο για τη χώρα, αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο. Η οικονομική πρόοδος είναι ένα παιχνίδι με θετικό άθροισμα. Οι ΗΠΑ δεν κυριαρχούν πλέον στην παγκόσμια οικονομία. Γενικότερα, η οικονομική κυριαρχία της βορειοατλαντικής περιοχής –Δυτική Ευρώπη, ΗΠΑ και Καναδάς– φτάνει στο τέλος της. Το μερίδιο των ΗΠΑ στην παγκόσμια παραγωγή θα μειωθεί πιθανότατα από περίπου 15% το 2023 σε περίπου 10% το 2050.
Μπαίνουμε σε έναν πολυ-πολικό κόσμο χωρίς ηγεμόνα. Οι Αμερικανοί πολιτικοί τρέμουν να μη γίνει η Κίνα ο νέος ηγεμόνας, αλλά θα πρέπει να ηρεμήσουν. Στη μακρά ιστορία της, που ξεπερνά τις 2.200 χρόνια ως ενιαίο κράτος, η Κίνα δεν επιδίωξε ποτέ να γίνει υπερπόντια αυτοκρατορία. Ούτε θα μπορούσε να γίνει ο νέος παγκόσμιος ηγεμόνας, ακόμη και αν το ήθελε – που δεν το θέλει.
Υπάρχουν γι’ αυτό δύο βασικοί λόγοι. Πρώτον, η τεχνολογική αναβάθμιση δίνει ώθηση όχι μόνο στην Κίνα, αλλά και στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Η Ινδία, π.χ., βρίσκεται περίπου στο επίπεδο του κατά κεφαλήν ΑΕΠ που είχε η Κίνα πριν από 15 χρόνια, όμως τώρα αναπτύσσεται ταχύτερα από αυτήν. Ακριβώς μετά την Ινδία, θα έρθει πιθανότατα η εποχή της ταχείας ανάπτυξης της Αφρικής.
Δεύτερον, ο πληθυσμός της Κίνας έφτασε στο αποκορύφωμά του το 2023 και αρχίζει να μειώνεται. Λόγω της επερχόμενης μείωσης του πληθυσμού της, το μερίδιο της Κίνας στην παγκόσμια παραγωγή θα φθάσει πιθανώς στο ανώτατο επίπεδό του τα επόμενα χρόνια, κοντά στο 20% της παγκόσμιας παραγωγής, και θα μειωθεί περίπου στο 17% έως το 2050. Το συνολικό μερίδιο της Ινδίας στο παγκόσμιο ΑΕΠ, αντιθέτως, θα αυξηθεί πιθανότατα από περίπου 7% σήμερα σε σχεδόν 13% το 2050.
Η Αφρική θα εξελιχθεί επίσης πιθανότατα σε πολύ μεγαλύτερο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας έως τα μέσα του αιώνα. Το μερίδιο της Αφρικής στην παγκόσμια παραγωγή είναι πιθανό ότι θα αυξηθεί από περίπου 5% το 2023 σε περίπου 20% έως το 2050.
Οι ηγεμονικές φιλοδοξίες των Ηνωμένων Πολιτειών δεν γνωρίζουν ευρεία αποδοχή από τον υπόλοιπο κόσμο, ούτε είναι έστω και ελάχιστα ρεαλιστικές, λαμβάνοντας υπόψη τη μειούμενη σχετική δύναμη της χώρας. Παρά το να ραδιουργούν ανεπιτυχώς για να διατηρήσουν μια ηγεμονική κυριαρχία που πλέον δεν υπάρχει, οι ΗΠΑ θα πρέπει να επιδιώξουν την παγκόσμια ειρήνη και συνεργασία ως βάση για την ασφάλειά τους. Ενα χρήσιμο βήμα θα ήταν να κλείσουν οι περισσότερες από τις υπερπόντιες στρατιωτικές βάσεις τους, καθώς έχουν εξαντλήσει τον προϋπολογισμό των ΗΠΑ, έχουν αποσταθεροποιήσει τις χώρες που τις φιλοξενούν και τις έχουν παρασύρει σε πολλούς άσκοπους πολέμους τις τελευταίες δεκαετίες.
*Ο κ. Τζέφρι Σακς είναι οικονομολόγος, καθηγητής στη Σχολή Διεθνών και Δημοσίων Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Κολούμπια και διεθυντής του Κέντρου Αειφόρου Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου.