Συνήθως πιστεύουμε πως η δημοκρατία λειτουργεί από μόνη της, πως εμείς οι πολίτες δεν χρειάζεται να κάνουμε κάτι. Αυτό ισχύει ώς ένα βαθμό, γιατί οι θεσμοί αναπτύσσουν με τον χρόνο αντοχές που τους προσδίδουν καθολικότητα και διαχρονικότητα. Oμως, μόνο ώς ένα βαθμό: στις μεγάλες κρίσεις, οι θεσμοί είναι τρωτοί και η επιβίωσή τους εξαρτάται από τις πράξεις και τις παραλείψεις μας – οι οποίες βαραίνουν και στη μεγάλη διάρκεια, αφού η φθορά του χρόνου είναι και αυτή καθολική.
Παλαιότερα, όταν η δημοκρατία ήταν πιο σπάνιο και ευαίσθητο αγαθό, οι άνθρωποι θεωρούσαν απαραίτητη την καλλιέργεια της δημοκρατικής παιδείας τόσο στο πλαίσιο της οικογένειας, όταν υπήρχαν τα σχετικά βιώματα, συνηθέστερα στο σχολείο. Το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη ήταν, παρά τις καλές του προθέσεις, αδιάφορο. Μπορεί όμως να διδαχθεί η πολιτική, (ή ορθότερα) η δημοκρατική αγωγή; Δύσκολο. Ενδεχομένως μόνο διαμέσου παραδειγμάτων που διδάσκουν εμπνέοντας – και την έμπνευση σήμερα δύσκολα διαμορφώνουν οι παραδοσιακές συνταγές της σοβαροφανούς αυτοαναφορικότητας ή της ναρκισσιστικής αυτοθυσίας.
Πρόσφατα, ωστόσο, έπεσα πάνω σε ένα έξοχο αυτοβιογραφικό δοκίμιο, που θα σύστηνα ως υποδειγματικό κείμενο πολιτικής αγωγής, ακριβώς γιατί δεν έχει γραφτεί ως τέτοιο. Ο συγγραφέας αφυπνίζεται πολιτικά ως μαθητής, όπως πολλοί συνομήλικοί του, στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Αριστούχος, μπαίνει πρώτος στο Φυσικό της Αθήνας το φθινόπωρο του 1966 και δραστηριοποιείται στην ΕΦΕΕ – τότε οι καλύτεροι φοιτητές ηγούνταν του φοιτητικού κινήματος. Η δικτατορία τον οδηγεί σε σπασμωδικές απόπειρες αντιστασιακής δραστηριότητας ώσπου, ριζοσπαστικοποιημένος το 1969, θα κάνει το αποφασιστικό άλμα για να μεταμορφωθεί σε βομβιστή μέσα από τις γραμμές του Κινήματος «20ής Οκτώβρη», της μήτρας της «17 Νοέμβρη». Το 1971 θα μεταβεί στο Παρίσι για διδακτορικό στη θεωρητική φυσική συνεχίζοντας την «εμπόλεμη θητεία του στο αντάρτικο των πόλεων», μέχρι να κλονιστεί από τις συλλήψεις των φίλων του στην Ελλάδα. Πίσω στην Ελλάδα το 1974, θα θητεύσει σε μικρά κόμματα της Αριστεράς προτού περάσει στην ΕΑΡ, διάδοχο σχήμα του ΚΚΕ εσωτερικού, ένα μικρό «μεγάλο» κόμμα, όπου όμως θα διαπιστώσει ότι δεν του ταιριάζει ο κόσμος της «μεγάλης πολιτικής» με τις ίντριγκες και τον μόνιμο ανταγωνισμό για τα κλειδιά της κομματικής εξουσίας. Παρ’ όλ’ αυτά, θα συνεχίσει με την ίδρυση του Συνασπισμού, χρηματίζοντας μάλιστα διευθυντής της «Αυγής», προτού εγκαταλείψει την κομματική πολιτική το 1989. Δεν θα πάψει πάντως να παρακολουθεί και να συμμετέχει στα κοινά, ως δημοσιογράφος αλλά και μέσω περιστασιακών, θνησιγενών κυρίως, πολιτικών πρωτοβουλιών, δίπλα σε παλιούς του συντρόφους. Αυτή, περιληπτικά, είναι η πολιτική του διαδρομή.
Στις μεγάλες κρίσεις, οι θεσμοί είναι τρωτοί και η επιβίωσή τους εξαρτάται από τις πράξεις και τις παραλείψεις μας.
Γιατί λοιπόν με εντυπωσίασε μια λίγο-πολύ τυπική πορεία ενός μέλους της πολυτραγουδισμένης «γενιάς του Πολυτεχνείου», το οποίο μάλιστα δεν έτυχε ποτέ ευρύτερης δημοσιότητας; Η απάντηση δεν βρίσκεται μόνο (ή κυρίως) στα βιογραφικά στοιχεία, αλλά στο πνεύμα που τα διέπει. Πρόκειται για κάποιον που παρά τις απογοητεύσεις και απομυθοποιήσεις δεν έγινε κυνικός ούτε μεταμορφώθηκε σε ψυχρό χειριστή της εξουσίας. Αντίθετα, δεν έπαψε ποτέ να τον αφορά η πολιτική, από περιέργεια και βαθύ ενδιαφέρον και όχι εξαιτίας κάποιας ιδιοτέλειας – πέρα από την αναζήτηση της αναγνώρισης των άλλων και κυρίως των γυναικών, όπως σημειώνει. Είναι αυτού του είδους η δραστηριότητα, αυτού του είδους των ανθρώπων που τελικά καθιστά τη δημοκρατία είδος ζωντανό και όχι τεχνικό ή μουσειακό. Τα στοιχεία αυτά, μαζί με τις ορθές αποφάσεις σε δύσκολες στιγμές (δικτατορία, 2015), την πνευματικότητα, το χιούμορ και τον αυτοσαρκασμό, αλλά και την παιγνιώδη ελαφρότητα στην υπηρεσία των πιο σοβαρών σκοπών συνθέτουν, πιστεύω, ένα έξοχο δείγμα δημοκρατικού βίου και επομένως ένα υποδειγματικό κείμενο πολιτικής αγωγής που αξίζει να διαβαστεί: Δημήτρης Κ. Ψυχογιός, «Per l’ amore della libertà, del sapere e delle donne», στον συλλογικό τόμο «Διαδρομές» (Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2021).
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.