Τις δεκαετίες ’80 και ’90, κάποιες ελληνικές εφημερίδες που προσπαθούσαν να γίνουν πιο φιλικές και ενδιαφέρουσες για τον αναγνώστη, εφάρμοζαν ένα ερευνητικό τεστ. Εβαζαν, ύστερα από συνεννόηση μαζί τους, εθελοντές να ξεφυλλίσουν ένα φύλλο εφημερίδας φορώντας κάποια ειδικά γυαλιά, τα οποία παρακολουθούσαν τις κινήσεις των ματιών τους. Μετά το ξεφύλλισμα, ο ερευνητής είχε καταγράψει με ηλεκτρονικό τρόπο τι διάβαζε, τι ξεχώριζε και τι αγνοούσε ο αναγνώστης. Σε ποιες σελίδες και σε ποια θέματα στεκόταν, αν προτιμούσε τα ασπρόμαυρα «σαλόνια» ή τα έγχρωμα, τι πρόσεχε περισσότερο: τους τίτλους, τις φωτογραφίες, τις λεζάντες ή τα γραφήματα κ.λπ. Μπορούσε έτσι να κατανοήσει καλύτερα τι ενδιέφερε περισσότερο τον αναγνώστη να διαβάσει και πώς η παρουσίαση του θέματος θα είναι πιο ελκυστική.
Τώρα πια όλα αυτά γίνονται αυτόματα και δεν αφορούν μόνο ένα μικρό δείγμα εθελοντών αναγνωστών, αλλά κάθε πολίτη ο οποίος έχει Ιντερνετ και μπαίνει σε ιστοσελίδες της Google, της Amazon, του TikTok ή του Instagram. Οι μηχανές αναζήτησης γνωρίζουν με κάθε λεπτομέρεια όλες τις προτιμήσεις μας. Τι μουσική ακούμε, τι φαγητό μάς αρέσει, πού ονειρευόμαστε να ταξιδέψουμε, τι ψηφίζουμε, ποιες είναι οι αρχές μας – ακόμη και ποιες είναι οι σεξουαλικές φαντασιώσεις μας ή τα καλά κρυμμένα μυστικά μας. Εχουν, δηλαδή, στη διάθεσή τους προσωπικά δεδομένα μας και συγκεκριμένα προσωπικά χαρακτηριστικά μας, που ούτε εμείς πολλές φορές δεν έχουμε συνειδητοποιήσει.
Με αυτό τον τρόπο, γνωρίζοντας τι μας αρέσει και τι όχι, οι αλγόριθμοι των social media μας ετοιμάζουν ένα ειδησεογραφικό μενού που να ταιριάζει στις προτιμήσεις μας. Μας προβάλλουν προϊόντα που είναι του γούστου μας, απόψεις ανθρώπων που είναι κοντά στις δικές μας και δημιουργούν ένα περιβάλλον όσο το δυνατόν πιο ελκυστικό για τον αναγνώστη. Στόχος, η παραμονή του αναγνώστη για περισσότερη ώρα στο κοινωνικό μέσο, ώστε να τον βομβαρδίσουν τα διαφημιστικά μηνύματα από τα οποία το μέσο βγάζει χρήματα.
Σημειώνω ότι με τον ίδιο τρόπο η Cambridge Analytica χειραγωγούσε στην Αμερική πολίτες με ακραίες απόψεις, έτσι ώστε να θεωρούν ότι τα περιθωριακά πιστεύω τους δεν αφορούν μόνο μια οικτρή μειοψηφία, αλλά αντιθέτως βρίσκονται κοντά με όσα πιστεύουν εκατομμύρια πολιτών, ενδυναμώνοντας τις ακραίες πεποιθήσεις τους και οδηγώντας τους να ψηφίσουν τον Ντόναλντ Τραμπ.
Με την άφιξη των εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης, τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο πολύπλοκα και οι παγίδες πολλαπλασιάζονται. Διότι πλέον υπάρχουν εφαρμογές που δημιουργούν ήχο και εικόνα, διαστρέφοντας απολύτως την πραγματικότητα, παρουσιάζοντας ένα ψέμα ως αλήθεια. Χειραγωγώντας την κοινή γνώμη να πιστέψει το ψέμα.
Προφανώς, όταν κάποιος δει τη φωτογραφία (δημιουργία της τεχνητής νοημοσύνης) του Μυστικού Δείπνου με τον Χριστό και τους μαθητές του γύρω από ένα τραπέζι ή τους ανθρώπους των σπηλαίων να μαζεύονται σε μια γωνιά για να βγάλουν selfie, αντιλαμβάνεται αμέσως ότι πρόκειται για μια ψεύτικη εικόνα. Μια φωτογραφία, όμως, που δείχνει τον Τραμπ με χειροπέδες έξω από τα δικαστήρια είναι κάτι απολύτως αληθοφανές, που μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση ή και οργή σε κάποιους πολίτες, προκαλώντας εκρηκτικές και επικίνδυνες αντιδράσεις.
Οι αλγόριθμοι, βέβαια, μπορούν να γίνουν ακόμη πιο παρεμβατικοί στη ζωή μας εάν η τεχνητή νοημοσύνη αρχίζει να χρησιμοποιείται από τα κράτη. Είναι γνωστό ότι σε κάποιες χώρες (π.χ. Κίνα) οι κάμερες έχουν αναγνώριση προσώπου. (Μου έλεγε μάλιστα κάποιος που ζει σε πλούσιο προάστιο μιας κινεζικής πόλης ότι για να μπει στο σπίτι του δεν έχει κλειδιά, αλλά μια κάμερα που αναγνωρίζει το πρόσωπό του και ανοίγει την εξώπορτα.) Σκεφτείτε, οι κάμερες αυτές που βρίσκονται σε δημόσιο χώρο και καταγράφουν πρόσωπα πολιτών τους οποίους αναγνωρίζουν, να μπορούν (ίσως ήδη το κάνουν) να «διαβάσουν» από τις εκφράσεις του προσώπου ή τη γλώσσα του σώματος πώς σκέφτονται. Ποια γκριμάτσα κάνει ο πολίτης όταν βλέπει μια αφίσα του προέδρου της χώρας ή μια διαδήλωση αντιφρονούντων, πώς αντιδρά ακούγοντας μια είδηση που σχετίζεται με την Αμερική ή μια κρατική ανακοίνωση που αφορά τα προσωπικά δικαιώματα. Τα προσωπικά δεδομένα παύουν να είναι προσωπικά και οι πολιτικές θέσεις δεν είναι πλέον μυστικές.
Σαράντα χρόνια μετά τα ειδικά γυαλιά καταγραφής ο «θαυμαστός καινούργιος κόσμος» έχει έρθει πολύ γρηγορότερα απ’ όσο θα φανταζόταν κανείς. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι εδώ και θα αλλάξει τη ζωή μας. Θα φέρει ευκολίες και ίσως να γίνει ο καλύτερος βοηθός του ανθρώπου στις δυσκολίες. Ωστόσο, οι νέες συνθήκες μάς υποχρεώνουν να είμαστε πιο υποψιασμένοι και σε επαγρύπνηση, αλλά και να δημιουργήσουμε μηχανισμούς ελέγχου που θα περιφρουρήσουν την προσωπική μας ζωή και τα δικαιώματά μας.