Η οθόνη βουλιάζει σαλεύει το πλήθος / εικόνες ξεχύνονται μεμιάς / πού πας, παλικάρι, ωραίο σαν μύθος / κι ολόισια στο θάνατο κολυμπάς.
«Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη»,
Διονύσης Σαββόπουλος
«Η ρωσική φυλακή είναι ένα μέρος στο οποίο πρέπει να είσαι έτοιμος να πεθάνεις κάθε μέρα», είπε σε συνέντευξή του ο Ρώσος πρώην ολιγάρχης Μιχαήλ Χοντορκόφσκι. Κάτι ξέρει – δέκα χρόνια πέρασε στη φυλακή, μετά την αντιπαράθεσή του με τον Πούτιν. «Ο φυλακισμένος πρέπει να βρει έναν τρόπο να δει το βάρος αυτό ως ένα τεστ προκειμένου να επιβιώσει ψυχικά. Αλλά δεν θα σε προστατεύσει από τον θάνατο».
Ο Αλεξέι Ναβάλνι άντεξε ψυχικά μέχρι το τέλος. Μία ημέρα πριν από τον θάνατό του, συγγενείς και συνεργάτες τον είχαν δει σε βιντεοκλήση όταν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο. Ηταν κεφάτος. Ετσι ήταν πάντα, ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές: θαρραλέος, χαμογελαστός και πνευματώδης.
Το σώμα του, όμως, ήταν εμφανώς καταπονημένο. Η ψυχική αντοχή του δεν απέτρεψε τον βιολογικό του θάνατο. Τίποτα δεν θα μπορούσε να τον προστατεύσει από τη δολοφονική μανία του Πούτιν. Ηταν 47 ετών.
Η φυλακή υψίστης ασφαλείας στον Αρκτικό Κύκλο, στην οποία κρατούνταν, δεν ήταν τυχαία: δημιούργημα του Στάλιν, ήταν ένα από τα χειρότερα γκουλάγκ της Ρωσίας. Οι συνθήκες κράτησης φρικτές – πολικές θερμοκρασίες, χωρίς θέρμανση, κακή διατροφή, ελάχιστη επαφή με τον έξω κόσμο, σχεδόν ανύπαρκτη ιατρική φροντίδα. Το ένα τέταρτο της κάθειρξής του, τα τελευταία τρία χρόνια, ο Ναβάλνι το πέρασε στην απομόνωση.
Αντεχε γιατί η ψυχή του ήταν από μέταλλο, αφιερωμένη στον αγώνα για μια «όμορφη Ρωσία του μέλλοντος», όπως έλεγε – μια δημοκρατική χώρα, με κράτος δικαίου, χωρίς διαφθορά. Το σώμα του, όμως, καταβλήθηκε. Δεν ήταν μόνο οι κακουχίες της φυλακής, που ισοδυναμούσαν με διαρκές βασανιστήριο. Αντιμετώπιζε τις συνεχείς προσπάθειες του καθεστώτος να τον εξοντώσει στη φυλακή – από στέρηση ύπνου και ψυχολογικό πόλεμο μέχρι υποσιτισμό και, πιθανότατα, βραδεία δηλητηρίαση. Το ένα πόδι του μούδιασε υπερβολικά, ανέπτυξε στομαχικές παθήσεις, αισθανόταν ζαλάδες. Οι συνεργάτες του υποψιάζονταν ότι τον δηλητηρίαζαν σιγά σιγά μέσω τροφής.
Ο Αλεξέι Ναβάλνι δεν δολοφονήθηκε απλώς. Στη νεοτσαρική Ρωσία του Πούτιν, η δολοφονία του ήταν θέμα χρόνου. Ο ίδιος αυτοθυσιάστηκε – μπορούσε να αποφύγει τον θάνατο, αλλά δεν το έκανε.
Οι δηλητηριάσεις –γνωστή τακτική του καθεστώτος κατά αντιφρονούντων– του είχαν γίνει γνώριμες. Το 2019, τον είχαν δηλητηριάσει στη φυλακή. Το 2020, συνέβη το ίδιο, στην πτήση επιστροφής του από τη Σιβηρία στη Μόσχα. Επιβάτες περιγράφουν τις κραυγές του σαν ουρλιαχτά ζώου. Επεσε σε κώμα και, ύστερα από εκκλήσεις της οικογένειάς του, μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο του Βερολίνου. Λίγους μήνες μετά ανέρρωσε. Κατάφερε, αργότερα, να παραπλανήσει έναν από τους διώκτες του, ο οποίος ομολόγησε τη δηλητηρίαση. Οι μυστικές υπηρεσίες είχαν βάλει δηλητήριο στα εσώρουχά του. Επέζησε μόνο γιατί ο πιλότος αποφάσισε να προσγειωθεί εκτάκτως στην πλησιέστερη πόλη. Είχε πάρει παράταση ζωής για τρία χρόνια.
Αρχές του 2021 επέστρεψε στη Μόσχα, παρά τη συμβουλή της οικογένειάς του. Ηταν μια μοιραία απόφαση – επέλεξε να βαδίσει ολόισια στον θάνατο. Συνελήφθη αμέσως, καταδικάστηκε για «εξτρεμισμό» και φυλακίστηκε. Αθροιστικά, θα περνούσε στη φυλακή τριάντα χρόνια. Τον Δεκέμβριο 2023 αγνοούνταν η τύχη του για τρεις εβδομάδες. Το καθεστώς δεν αποκάλυπτε πού κρατούνταν. Ανακοινώθηκε, τελικά, η μεταφορά του από συνηθισμένη φυλακή στο σιβηρικό γκουλάγκ. Ηταν ο προάγγελος της εξόντωσής του. Ο Πούτιν, αν μη τι άλλο, προειδοποιεί – τουλάχιστον, τους οξυδερκείς.
Ο ασυμβίβαστος Ναβάλνι αποτελούσε διαρκή στόχο του καθεστώτος – οι μηνύσεις, οι καταδίκες και οι παρενοχλήσεις του ιδίου, συνεργατών και της ευρύτερης οικογένειάς του ήταν συνεχείς. Το 2011 και το 2012, κατέστη η εμβληματική μορφή της ρωσικής αντιπολίτευσης στις αντικυβερνητικές διαδηλώσεις. Το ακροατήριό του, νεανικό ως επί το πλείστον, διευρυνόταν, σε σημείο που, το 2013, όταν ήταν υποψήφιος για τη δημαρχία της Μόσχας, να πάρει 27%. Με πτυχία δικηγόρου και οικονομολόγου, εμπνευστικός ρήτορας, νέος, ευειδής και τεχνολογικά επιδέξιος, γνώριζε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του επέτρεπαν να απευθύνεται απευθείας στους πολίτες, παρακάμπτοντας την καθεστωτική προπαγάνδα. Ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του για τις προεδρικές εκλογές του 2018, αλλά –τι έκπληξη!– δεν του επετράπη να συμμετάσχει.
Η παροιμιώδης γενναιότητά του δεν αντιστοιχούσε απαραιτήτως σε εκλεπτυσμένη πολιτική σκέψη. Αυτό που, κυρίως, τον κινητοποιούσε ήταν τα ισχυρά συναισθήματα: η αγάπη για τη Ρωσία, το πάθος για ελευθερία, η ενστικτώδης απέχθεια στη διαφθορά. Περιέγραφε το κόμμα του Πούτιν ως κόμμα «απατεώνων και κλεφτών». «Μισώ αυτούς τους ανθρώπους», είχε πει.
Το 2000 έγινε μέλος του φιλελεύθερου κόμματος Γιαμπλόκο. Διεγράφη το 2007 εξαιτίας των εθνικιστικών και ισλαμοφοβικών απόψεών του. Οπως και στην περίπτωση του Σολζενίτσιν, ο αγνός πατριωτισμός του προσέλαβε εθνοφυλετικά χαρακτηριστικά. Ουκρανός κατά το ήμισυ, δεν έβλεπε διαφορά μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Είχε εγκρίνει την προσάρτηση της Κριμαίας από τον Πούτιν (2014), αλλά καταδίκασε την εισβολή στην Ουκρανία. Η ακατέργαστη νεανική προσήλωσή του στο ρωσικό έθνος θόλωσε την πολιτική κρίση του, οδηγώντας τον σε αντιφάσεις.
Με τον χρόνο, ωστόσο, ωρίμασε πολιτικά. Ο εθνικισμός υποχώρησε, ο φιλελευθερισμός αναδείχθηκε η κύρια συνιστώσα της σκέψης του. Ιδρύοντας το «Ιδρυμα κατά της Διαφθοράς», αφιερώθηκε στη μάχη κατά της διαφθοράς με ερευνητικές αποκαλύψεις στο ιστολόγιό του, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στο YouTube. Ξεμπρόστιαζε ανηλεώς τη διαφθορά του Πούτιν, του Μεντβέντεφ και των υποτακτικών τους. Το ντοκιμαντέρ του για την αξίας ενός δισ. βίλα του Πούτιν στην Κριμαία είδαν 100 εκατ. άνθρωποι σε δέκα ημέρες. Είχε γίνει απειλητικός.
Ο Ναβάλνι δεν δολοφονήθηκε απλώς. Στην κλεπτοκρατική, ιμπεριαλιστική και νεοτσαρική Ρωσία του Πούτιν, η δολοφονία του ήταν θέμα χρόνου. Ο Ναβάλνι αυτοθυσιάστηκε – μπορούσε να αποφύγει τον θάνατο, αλλά δεν το έκανε. Σαν τη θυσία του Γρηγόρη Αυξεντίου και τόσων άλλων ηρώων, η θυσία του συνιστά «υπερβολή»: ο μάρτυρας υπερβαίνει την υπολογιστική ανταμοιβή, μετατρέποντας το σώμα του σε δημόσιο σύμβολο. Γενναίο παλικάρι, θα ζει και θα εμπνέει.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks) κυκλοφορεί από το MIT Press.