Το 1961 ο ψυχολόγος Στάνλεϊ Μίλγκραμ είχε μια ιδέα για ένα ψυχολογικό πείραμα: θα έπαιρνε εκατοντάδες άνδρες και θα τους χώριζε σε ζεύγη, αναθέτοντας το ρόλο του “δασκάλου” στο ένα μέλος του ζεύγους και του “μαθητή” στο άλλο.
Ο “δάσκαλος” καθόταν μπροστά σε μια συσκευή που προκαλούσε ηλεκτροσόκ στο “μαθητή”, ο οποίος καθόταν σε άλλο δωμάτιο και απαντούσε στις ερωτήσεις ενός τεστ μνήμης. Για κάθε λάθος απάντηση, ο “δάσκαλος” όφειλε να πατήσει ένα κουμπί που προκαλούσε ένα ηλεκτροσόκ στο “μαθητή”. Κάθε επόμενη φορά, μάλιστα, η ένταση του ηλεκτροσόκ αυξανόταν, από 15 βολτ σε 30, μετά σε 45 και ούτω καθεξής. Σε κάθε ηλεκτροσόκ, ο “δάσκαλος” άκουγε τις κραυγές πόνου του “μαθητή” από το άλλο δωμάτιο, που γίνονταν όλο και πιο έντονες. Δεδομένου ότι περίπου το 1% του πληθυσμού είναι ψυχοπαθείς/κοινωνιοπαθείς, ο Μίλγκραμ περίμενε ότι περίπου 1-2% των “δασκάλων” θα δέχονταν να συνεχίσουν να προκαλούν ηλεκτροσόκ στους “μαθητές” μέχρι την ένταση των 450 βολτ, το ανώτατο όριο, που προκαλούσε τρομερό πόνο.
Όταν τα αποτελέσματα του πειράματος δημοσιεύτηκαν, προκάλεσαν παγκόσμια αίσθηση. Το 65% των συμμετεχόντων είχαν φτάσει στα 450 βολτ, παρά τα ουρλιαχτά από τους “μαθητές” στο διπλανό δωμάτιο. Βεβαίως, οι “μαθητές” ήταν όλοι ερευνητές συνεργάτες του Μίλγκραμ, και τα μηχανήματα δεν προκαλούσαν στην πραγματικότητα ηλεκτροσόκ. Κανένας δεν υπέφερε από αυτό το πείραμα. Αλλά οι “δάσκαλοι” αυτό δεν το γνώριζαν. Με τη θέλησή τους βασάνιζαν αθώους άγνωστους που έδιναν λάθος απαντήσεις σε ένα τεστ. Για το Μίλγκραμ και για όσους αναπαρήγαγαν τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, ετούτη ήταν η απάντηση για το κάθε Άουσβιτς και την κάθε γενοκτονία: ότι όλες και όλοι κρύβουμε μέσα μας ένα σαδιστικό τέρας.
Αυτό δεν ξέρουμε όλοι; Αυτό δεν μας επαναλαμβάνουν φιλόσοφοι και οικονομολόγοι; Τα ανθρώπινα όντα είναι εγωιστικά, βίαια όντα και η επιβίωσή μας είναι ένας αγώνας, όλοι εναντίον όλων. Το επιβεβαιώνουν τόσες έρευνες, τόσα βιβλία. Την περασμένη Τετάρτη έγραφα στο 360° για ένα πρόσφατο βιβλίο το οποίο υποστηρίζει το αντίθετο: ότι τα ανθρώπινα όντα στην πραγματικότητα είναι καλά, έντιμα και αγαθά. Ο ιστορικός Ρούτγκερ Μπρέγκμαν στο “Ανθρωπότητα – Μια Απροσδόκητα Αισιόδοξη Ιστορία” (εκδ. Κλειδάριθμος) καταρρίπτει τέτοιες έρευνες και θεωρίες, από αυτές που αναπαράγονται από διάσημους επιστήμονες που θεωρούνται αυθεντίες, όπως ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ ή ο Στίβεν Πίνκερ. Καταρρίπτει ακόμη διάσημες έρευνες και πειράματα που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν το σκοτάδι της “ανθρώπινης φύσης”, όπως το πείραμα του Στάνλεϊ Μίλγκραμ, με το ηλεκτροσόκ. Γιατί, όπως εξηγεί, το πείραμα αυτό, το οποίο θεωρήθηκε πρωτοποριακό και τα αποτελέσματα του οποίου έγιναν διάσημα, ήταν μια απάτη. Από ό,τι αποδείχτηκε αργότερα, ήταν σε μεγάλο βαθμό στημένο. Μέσα στο θάλαμο με το “δάσκαλο” βρισκόταν ένας βοηθός, που προέτρεπε τους συμμετέχοντες με έντονο τρόπο να πατήσουν το κουμπί του ηλεκτροσόκ, ακόμα κι αν αυτοί δίσταζαν ή εξέφραζαν αμφιβολίες. Η πλειοψηφία των “δασκάλων”, επίσης, είχαν υποπτευθεί ή καταλάβει ότι το κουμπί δεν προκαλούσε στ’ αλήθεια ηλεκτροσόκ στους “μαθητές”. Από ό,τι αποδείχτηκε, όλοι προσπάθησαν κάποια στιγμή να σταματήσουν το πείραμα, αλλά οι βοηθοί δεν τους άφηναν. Τα μεθοδολογικά προβλήματα του πειράματος ήταν πολλά και μεγάλα, αλλά έμειναν κρυφά επίτηδες για δεκαετίες, μέχρι που το πείραμα αυτό έφτασε να θεωρείται δεδομένη και ακριβής αποτύπωση της ζοφερής μας φύσης.
Υπάρχουν κι άλλα τέτοια παραδείγματα.
Το “πείραμα του Στάνφορντ”, που έγινε το 1971, είναι ακόμα πιο διάσημο. Σε αυτό, φοιτητές του ομώνυμου Πανεπιστημίου τοποθετήθηκαν σε μια φυλακή και τους ανατέθηκαν ρόλοι (“φυλάκων” και “κρατούμενων”). Πολύ γρήγορα, οι “φύλακες” μετατρέπονταν σε σαδιστικά κτήνη που ασκούσαν απίστευτη ψυχολογική και σωματική βία στους “κρατούμενους”. Μπορεί να το έχετε ακούσει γι’ αυτό σε ντοκιμαντέρ ή σε διάσημα βιβλία, όπως το “Tipping Point” του Μάλκομ Γκλάντγουελ. Αυτό που πιθανότατα δεν έχετε διαβάσει (εγώ δεν το είχα) ήταν ότι το “πείραμα” του Στάνφορντ ήταν κι αυτό μια απάτη, όλο φτιαχτό και σκηνοθετημένο από τον ερευνητή Φίλιπ Ζιμπάρντο. Οι “φύλακες” στο πείραμα του Στάνφορντ έπαιρναν λεπτομερείς οδηγίες για τις σαδιστικές τιμωρίες που υποχρεώνονταν να επιβάλουν στους “κρατούμενους”. Δεν καταβυθίζονταν από μόνοι τους σε αυτά τα βάθη του σαδισμού. Μάλιστα, οι “φύλακες” δεν ήταν απλοί συμμετέχοντες στο πείραμα. Πληρώνονταν καλά για τη συμμετοχή τους, και θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως μέλη της ερευνητικής ομάδας, νομίζοντας ότι αντικείμενο της μελέτης ήταν οι “κρατούμενοι”. Και παρ’ όλα αυτά, κάποιοι από αυτούς όντως αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τις οδηγίες του Ζιμπάρντο και παραιτήθηκαν. Όλο το πείραμα ήταν στημένο, αλλά παρόλα αυτά ο Ζιμπάρντο παρουσίασε τα “σοκαριστικά” “αποτελέσματα” σε ομιλίες, σε συνέδρια και στα ΜΜΕ, και γρήγορα έγινε ένας από τους διασημότερους ψυχολόγους στον κόσμο, και πρόεδρος του Αμερικανικού Ψυχολογικού Συλλόγου.
Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα θεωριών που διατυπώνονται, παίρνουν μεγάλη δημοσιότητα και θεωρούνται δεδομένη, κατοχυρωμένη επιστημονική γνώση. Στο βιβλίο του “Collapse” ο διάσημος ιστορικός και βιολόγος Τζάρεντ Ντάιαμοντ ανέλυε τη θεωρία του για το ότι η κοινωνία του Νησιού του Πάσχα εξαφανίστηκε επειδή τα μέλη της έκοψαν όλα τα δέντρα στο νησί, προκάλεσαν την κατάρρευση της αγροτικής παραγωγής, ένα λιμό και μετά έναν εμφύλιο πόλεμο στον οποίο αυτοεξολοθρεύτηκαν, καταφεύγοντας ενίοτε και στον κανιβαλισμό. Ο Μπρέγκμαν στο δικό του βιβλίο συγκεντρώνει τα τεκμήρια που καταρρίπτουν ένα-ένα όλα αυτά τα “γεγονότα”. Από ό,τι αποδεικνύεται, οι κάτοικοι του Νησιού του Πάσχα δεν ήταν φιλοπόλεμοι, τα δέντρα αποψιλώθηκαν από αρουραίους που κατέφτασαν από τα πλοία δυτικών εξερευνητών και πολλαπλασιάστηκαν σε ένα νησί χωρίς καθόλου θηρευτές, εμφύλιος πόλεμος δεν έγινε ποτέ, κανιβαλισμός δεν υπήρχε, και η εξαφάνιση του πληθυσμού ήταν σταδιακή και οφειλόταν στο δουλεμπόριο (τους απήγαγαν δουλέμποροι από το Περού κατά εκατοντάδες) και τις μολυσματικές ασθένειες που έφεραν οι δυτικοί.
Ένα ακόμα πιο διάσημο βιβλίο, το “The Better Angels of our Nature” του Στίβεν Πίνκερ, έκανε ευρύτατα διαδεδομένη την άποψη ότι η γεωργία, η γραφή και οι θεσμοί του κράτους είναι που μας βοήθησαν να τιθασέψουμε την ζωώδη φύση μας και να γίνουμε “άνθρωποι”. Προηγουμένως, ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί που ζούσαμε νομαδικά, σε κοινόβια, οι ζωές μάς ήταν σκληρές, βίαιες και σύντομες. Μετά, όταν φτιάξαμε κοινότητες, πόλεις και κοινωνίες, γίναμε “πολιτισμένοι”. Έτσι λέει ο Πίνκερ, έτσι πιστεύουμε και οι περισσότεροι. Αυτά τα συμπεράσματα έχουν αμφισβητηθεί πολλές φορές στο παρελθόν, βεβαίως, αλλά στο δικό του βιβλίο ο Μπρέγκμαν συγκεντρώνει βολικά τα δεδομένα που αμφισβητούν ευθέως ακόμα και τα νούμερα και τα στοιχεία που επικαλείται ο Πίνκερ για να υποστηρίξει, για παράδειγμα, το πόσο βίαιες ήταν οι πρωτόγονες κοινωνίες πριν την έλευση των πόλεων, της γεωργίας και του “πολιτισμού”. Ιλιγγιώδη ποσοστά βίαιων εγκλημάτων και δολοφονιών που αναφέρει σε πρωτόγονους πληθυσμούς της Νότιας Αμερικής, για παράδειγμα, εκ των υστέρων αποδείχτηκε ότι οφείλονταν αποκλειστικά σε περιστατικά βίας με θύτες γειτονικούς “πολιτισμένους” πληθυσμούς, που δολοφονούσαν, απήγαγαν, βίαζαν ή πωλούσαν ως σκλάβους τους “πρωτόγονους”.“Ο πολιτισμός έχει γίνει συνώνυμος με την ειρήνη και την πρόοδο, και η άγρια φύση με τον πόλεμο και την παρακμή” γράφει ο Μπρέγκμαν “Στην πραγματικότητα στο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα της ανθρώπινης ύπαρξης ίσχυε το αντίθετο”.
Το 2002, πάνω στην ακμή των τηλεοπτικών εκπομπών ριάλιτι, κάποιος είχε την ιδέα να επαναλάβει το “πείραμα του Στάνφορντ” αλλά σε live, τηλεοπτική εκδοχή. Τo BBC πρότεινε σε δύο διδάκτορες ψυχολογίας να το τρέξουν με πραγματικούς συμμετέχοντες μπροστά σε κάμερες, ελπίζοντας ότι θα επαναληφθούν τα συγκλονιστικά αποτελέσματα και ότι θα αποκαλυφθεί η πραγματική, σαδιστική φύση μας με τρόπο γλαφυρό, για να κάνει νούμερα. Βεβαίως, κανένας δεν έδωσε οδηγίες για σαδιστική συμπεριφορά στους “φύλακες”, και το πείραμα έτρεξε αυτή τη φορά χωρίς παρεμβολές και επεμβάσεις από τους ερευνητές. Το αποτέλεσμα ήταν η πιο βαρετή εκπομπή στην ιστορία της τηλεόρασης. Τη δεύτερη μέρα οι “φύλακες” μοιράστηκαν το φαγητό τους με τους “κρατούμενους”. Την έκτη ημέρα οι “κρατούμενοι” “δραπέτευσαν” και πήγαν στο κυλικείο της φυλακής για να κάνουν ένα τσιγάρο παρέα με τους φύλακες. Αυτό το πράγμα κράτησε μόνο τέσσερα επεισόδια. Δεν υπήρξαν συγκρούσεις, ούτε βασανιστήρια, ούτε εντάσεις, και στο τέλος κάποιοι από τους συμμετέχοντες έγιναν κανονικοί φίλοι. Από ό,τι αποδείχτηκε, όταν βάζεις τους ανθρώπους σε μια κατάσταση πίεσης και τους αναθέτεις ρόλους, δεν αποκτηνώνονται. Κάθονται παρέα και τα λένε.