Τα παιδιά που γεννήθηκαν τη δεκαετία του 2010 στον δυτικό κόσμο έχουν, λέει, πάνω από 50% πιθανότητες να ζουν το έτος 2100. Το οποίο 2100 απέχει από το σήμερα όσο απέχει ο ελληνικός εμφύλιος, η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, η γέννηση του Ντούσαν Μπάγεβιτς και η δολοφονία του Τζορτζ Πολκ. Είναι μακριά, πολύ μακριά. Αλλά τα παιδιά μας θα είναι εκεί, θαλεροί παππούδες και δραστήριες γιαγιάδες. Ο κόσμος που θα υπάρχει τότε, όμως, θα είναι πολύ διαφορετικός από τον κόσμο στον οποίο γεννήθηκαν.
Τις προάλλες δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα της έρευνας “Global Burden of Disease, Injuries and Risk Factors” (GBD) που έγινε από το Institute for Health Metrics and Evaluation στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον, τα οποία συζητήθηκαν αρκετά. Το σημαντικότερο paper που έβγαλε η έρευνα αυτή νομίζω ότι ήταν μια καταγραφή της επίπτωσης της πανδημίας της Covid στο προσδόκιμο ζωής σε 204 χώρες (το 84% των οποίων είδαν, όντως, το προσδόκιμο να μειώνεται -στην Ελλάδα χάσαμε 1,2 χρόνια) αλλά αυτό που κυκλοφόρησε περισσότερο ήταν μια άλλη καταγραφή, προβολών για το δείκτη γονιμότητας και τις γεννήσεις όλων αυτών των χωρών μέχρι το 2100. Τα ευρήματα, όπως πάντα σε έρευνες που επεξεργάζονται δεδομένα και κάνουν προβλέψεις για το δημογραφικό, είναι εντυπωσιακά, δραματικά και αξιοσημείωτα. Δεν είναι κάτι καινούργιο. Αλλά αποτελούν καλή αφορμή για να ξαναθίξουμε ένα θέμα τεράστιας σημασίας.
Σήμερα που μιλάμε, λέει, περισσότερες από τις μισές χώρες του κόσμου, 110 από τις 204 που μετριούνται στην έρευνα, έχουν δείκτη γονιμότητας χαμηλότερο από το “δείκτη αναπλήρωσης”, δηλαδή τον ελάχιστο αριθμό παιδιών ανά γυναίκα που χρειάζεται ένας πληθυσμός για να μένει σταθερός, που είναι περίπου 2,1. Σύμφωνα με τις προβολές της έρευνας, το 2050, το οποίο απέχει από το σήμερα όσο απέχει το Μουντιάλ της Γαλλίας, η ίδρυση του Google, το “Ray of Light” της Μαντόνα και η γέννηση του Κιλιάν Εμπαπέ, μόνο 49 από τις 204 χώρες του κόσμου θα έχουν δείκτη γονιμότητας μεγαλύτερο από το 2,1. Μέχρι το 2100, οι χώρες αυτές θα έχουν απομείνει μόνο έξι (αριθ: 6). Αλλά τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι η τάση που έχει ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες στον ανεπτυγμένο κόσμο, ότι δηλαδή όσο οι κοινωνίες πλουτίζουν, οι προσδοκίες των γονέων για τα παιδιά τους αυξάνονται και περισσότερα παιδιά μπαίνουν στην εκπαίδευση, οι οικογένειες κάνουν λιγότερα παιδιά, δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο των δυτικών, χριστιανικών κοινωνιών. Είναι χαρακτηριστικό λίγο-πολύ όλων των κοινωνιών στον κόσμο. Όλες -μα όλες- οι χώρες πάνε αργά ή γρήγορα προς τα εκεί. Μπορεί κάποιες να κρατάνε τον πληθυσμό τους σταθερό ή και να τον αυξάνουν χάρη στη μετανάστευση, μπορεί κάποιες άλλες να είναι ακόμα αρκετά πάνω από το 2,1, αλλά οι δείκτες γονιμότητας πέφτουν παντού, και μάλιστα πιο γρήγορα από ό,τι υπέθεταν παλαιότερες προβλέψεις. Πράγμα που σημαίνει ότι μέσα στις επόμενες δεκαετίες θα έρθει κάποια στιγμή (μια μέρα, με τη γέννηση ενός μωρού, χωρίς κανείς ποτέ να μάθει ακριβώς ποιο ήταν) που ο πληθυσμός της ανθρωπότητας θα πιάσει ταβάνι. Θα φτάσει τα 9 δισεκατομμύρια, ή λίγο παραπάνω, και μετά θα αρχίσει για πρώτη φορά στην ιστορία του είδους μας να μειώνεται. Προσοχή: δεν θα αρχίσει να μειώνεται ο πληθυσμός μόνο κάποιας περιοχής του πλανήτη ή κάποιων χωρών (στην Ελλάδα ο πληθυσμός μειώνεται από το 2011 ήδη). Θα αρχίσει να μειώνεται ο πληθυσμός της ανθρωπότητας. Είναι ένα φαινόμενο αλλιώτικο, οικουμενικό, με προεκτάσεις, συμβολισμούς. Θεμελιώδες σε βαθύ φιλοσοφικό επίπεδο. Κι αυτό είναι ένα πρόβλημα που δεν λύνεται με τη μετανάστευση -τουλάχιστο μέχρι να βρούμε εξωγήινους. Σύμφωνα με την έρευνα, μέχρι το τέλος του αιώνα που διανύουμε θα έχουν απομείνει μόνο 26 χώρες που θα αυξάνουν ακόμα τον πληθυσμό τους, δηλαδή όπου οι γεννήσεις θα είναι περισσότερες από τους θανάτους, και σε όλες ο ρυθμός της ανάπτυξης θα φθίνει. Κι αυτή η πορεία, μολονότι μπορεί να κυμανθεί μέσα σε κάποια στατιστικά πιθανά όρια, είναι μη αναστρέψιμη.
Για να καταλάβουμε για τι μέγεθος αλλαγής μιλάμε, αξίζει να αναφέρουμε άλλο ένα στοιχείο από την έρευνα: το πόσα παιδιά θα γεννιούνται στην Ελλάδα. Σκεφτείτε λίγο το εξής:
Το 1950 στην Ελλάδα γεννήθηκαν 155 χιλιάδες μωρά.
Το 1976 γεννήθηκα εγώ, και μαζί μου 144 χιλιάδες Ελληνίδες κι Έλληνες.
Το 2000 γεννήθηκαν 102 χιλιάδες.
Πέρυσι, 79 χιλιάδες.
Το 2050 υπολογίζεται ότι θα γεννηθούν 60 χιλιάδες.
Και το 2100;
Όπως πάνε τα πράγματα, το 2100 τα παιδιά και τα εγγόνια μας θα υποδεχτούν όλα κι όλα 38 χιλιάδες μωρά.
Μπορείτε να συλλάβετε πώς θα μοιάζει εκείνη η Ελλάδα; Μια χώρα με πολύ μικρότερο πληθυσμό από σήμερα (ανάλογα με το τι θα κάνουμε με τη μετανάστευση, μπορεί να είμαστε 8 εκατομμύρια, μπορεί και 6), αλλά κυρίως μια χώρα πολύ γερασμένη, με πολύ λιγότερους νέους, με πολύ, πολύ περισσότερους ηλικιωμένους, με σχεδόν πέντε φορές λιγότερα μωρά.
Κι αν την εικόνα μιας τέτοιας κοινωνίας είναι δύσκολο να τη φανταστούμε, το να φανταστούμε πώς θα μοιάζει ο κόσμος τότε είναι ακόμα πιο δύσκολο. Το 2021 το 29% των μωρών στον κόσμο γεννήθηκαν στην υποσαχάρια Αφρική (που περιλαμβάνει όλες τις χώρες της Αφρικής, εκτός των πέντε μεσογειακών χωρών). Μέχρι το 2100, περισσότερα από τα μισά μωρά στον κόσμο θα γεννιούνται εκεί. Από σήμερα μέχρι να πιάσουμε ταβάνι, το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης του πληθυσμού του είδους μας θα προέρχεται από την Αφρική. Αυτές οι δυναμικές θα αλλάξουν τη μορφή του κόσμου. Το ανθρώπινο δυναμικό, τα μυαλά και τα χέρια που θα πάνε την ανθρωπότητα παρακάτω, θα προέρχεται ολοένα και περισσότερο από διαφορετικά μέρη από αυτά που έχουν το κεφάλαιο και τα όπλα. Οι αλλαγές αυτές είναι πρωτοφανείς, και θα εκτυλιχθούν μέσα σε δυο-τρεις γενιές. Θα επηρεάσουν τις γεωπολιτικές σχέσεις και τις ισορροπίες και, κυρίως, θα ασκήσουν τρομερή πίεση στην παγκόσμια οικονομία. Κάποιες χώρες θα τη διαχειριστούν αυτή την κατάσταση καλύτερα. Μπορεί κανείς να μαντέψει ποιες είναι και πώς θα το καταφέρουν -είναι αυτές που ήδη στηρίζουν τους πληθυσμούς τους, επενδύοντας σε πολιτικές στήριξης των οικογενειών, προσελκύοντας μετανάστες και επενδύοντας στην αύξηση της παραγωγικότητας και τη στήριξη των αδύναμων. Όσες δεν ακολουθήσουν και βουλιάξουν στην εσωστρέφεια, θα τα πάνε χειρότερα από ό,τι τα πηγαίνουν σήμερα. Και μάλιστα, όλες αυτές οι αλλαγές θα γίνουν ενώ παράλληλα εκτυλίσσεται μια άλλη οικουμενική και αναπόδραστη καταστροφή: η κλιματική κρίση, τις συνέπειες της οποίας θα ζούμε ολοένα και εντονότερες μέχρι το τέλος του αιώνα (τουλάχιστον). Και εκεί λύσεις υπάρχουν, και κάποια μέρη θα τα πάνε καλύτερα από άλλα (και για γεωγραφικούς λόγους). Αλλά θα είναι κι αυτή η πρόκληση πολύ δύσκολη, πέραν όλων των άλλων επειδή τις απαραίτητες τεχνολογικές, πολιτικές και οικονομικές λύσεις για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και για την προσαρμογή στις επιπτώσεις της, θα καλούνται να τις επινοήσουν ολοένα και λιγότερα νέα μυαλά.
Είπαμε: αν τα πράγματα δεν πάνε δραματικά κατά διαόλου, τα παιδιά που γεννιούνται σήμερα θα είναι ακόμα εδώ το 2100. Αναρωτιέμαι όμως τι θα σκέφτονται, αυτές οι δραστήριες γιαγιάδες και οι θαλεροί παππούδες, στον αρκετά πιο αφιλόξενο, πολύ πιο γερασμένο και μικρότερο κόσμο τους, για εμάς.