Η παράξενη ιστορία της Πολυκλινικής Αθηνών αναιρεί πολλές από τις βεβαιότητες που αποδεχόμαστε περίπου ως εγχώριες νομοτέλειες. Από την ίδρυσή της, στις αρχές του 20ού αιώνα, και για αρκετές δεκαετίες, τίποτα από τη γοητευτική διαδρομή της δεν παραπέμπει στην κοινοτοπία της ελληνικής αναποτελεσματικότητας, όταν πρόκειται για τη διασφάλιση δημόσιων έννομων αγαθών. Τόσο η δυναμική στελέχωσή της όσο και τα ερευνητικά πεδία, όπου καινοτόμησε το επιστημονικό προσωπικό της, σε συνδυασμό με την παροχή των υψηλής ποιότητας υπηρεσιών της σε αποδέκτες αδιαφόρως οποιουδήποτε κριτηρίου μαρτυρούν περί της ύπαρξης μιας ενδιαφέρουσας εξαιρετικότητας, επαρκούς από μόνη της για να κλονίσει εικασίες περί αταβιστικών ελληνότροπων παθογενειών.
Η ίδρυσή της, στις 3 Μαρτίου 1903 από δύο νεαρούς γιατρούς, τον Νικόλαο και τον Ανδρέα Αλιβιζάτο, οι οποίοι είχαν μόλις ολοκληρώσει τις σπουδές τους σε ακαδημαϊκά ιδρύματα της Γαλλίας, αποτελεί σημαντικό κοινωνικό και επιστημονικό novum για την εποχή. Χωρίς κρατική ή άλλη στήριξη, οι δύο φερέλπιδες γιατροί, με καταγωγή από το Ληξούρι Κεφαλονιάς, εισέφεραν εξ ιδίων πόρων ένα διαφορετικό νοσηλευτικό υπόδειγμα καθιστώντας το ατομικό δικαίωμα στην υγεία καθολικά προσβάσιμο. Για την ακρίβεια, δεν επρόκειτο για ιδιωτική κλινική, αλλά για σωματείο, το καταστατικό του οποίου προέβλεπε δωρεάν παροχή φαρμάκων και περίθαλψη προς όλους τους άπορους ασθενείς, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, εθνικότητας κ.ο.κ. Ο ορισμός, με άλλα λόγια, της ιατρικής συμπεριληπτικότητας, πριν καν ο νεολογισμός αποκτήσει mainstream κοινωνικό περιεχόμενο και ειδικό σημειολογικό βάρος.
Οι γεωγραφικές συντεταγμένες της Πολυκλινικής Αθηνών υπήρξαν ταυτισμένες με την ανθρωπογεωγραφία του πλέον ταπεινού υπογαστρίου της πόλης. Εγκατεστημένη στην περιοχή της Ομόνοιας, στην οδό Πειραιώς, η Πολυκλινική υποδεχόταν καθημερινά ένα ετερόκλητο πλήθος αναξιοπαθούντων, οι οποίοι εξ ανάγκης ενδημούσαν στις παρυφές της – πρόσφυγες, εκδιδόμενες γυναίκες, τοξικοεξαρτημένοι, ανέστιοι και πλάνητες, όσοι κυριολεκτικά, κατά τον ευαγγελικό λόγο «ουκ έχ[ουσι] πού την κεφαλήν κλίν[ωσιν]».
Με πρωτοποριακές για την εποχή ειδικότητες, όπως τμήματα νευροχειρουργικής, ενδοκρινολογίας, ισοτόπων, καθώς επίσης και σημαντικό καρδιολογικό κέντρο, η Πολυκλινική Αθηνών παρείχε έργω αρωγή σε οικονομικούς και κοινωνικούς παρίες, οι οποίοι σε κάθε άλλη περίπτωση το πιθανότερο ήταν ότι θα παρέμεναν αποκλεισμένοι από στοιχειώδη περίθαλψη, οπωσδήποτε δε από την πρόσβαση σε κρίσιμα πειραματικά πρωτόκολλα.
Στην αστική μνήμη της πόλης, ωστόσο, η ιστορία της Πολυκλινικής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη –σχεδόν η μορφή του προσωποποιεί το όλο εγχείρημα– με έναν από τους πιο αγαπητούς σύγχρονους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Αγιορείτης μοναχός, Αγιος –πλέον– Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης διακόνησε με αδιάπτωτη αφοσίωση ως ιερέας, μέχρι το τέλος της επίγειας ζωής του, το αγιογραφημένο από τον Φώτη Κόντογλου παρεκκλήσι της Πολυκλινικής Αθηνών. Λευιτική μορφή, ο επί σειράν ετών εφημέριος του νοσηλευτικού ιδρύματος τοποθετήθηκε εκεί, παρά τις αντιρρήσεις της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, χάρη στην επιμονή ενός έτερου μέλους της ίδιας οικογένειας, του Αμίλκα Αλιβιζάτου, καθηγητή Θεολογίας.
Οι αναρίθμητες μαρτυρίες για τον βίο και την πολιτεία του σπουδαίου αυτού ιερουργού πείθουν για ακόμη μία παραδοξότητα που ευδοκίμησε εντός της Πολυκλινικής: επιστημονική έρευνα, ιατρική παρακολούθηση και θεολογικό βίωμα όχι μόνο δεν ανέπτυξαν αντίρροπη δυναμική, αλλά συστρατεύθηκαν αρμονικά επ’ ωφελεία των ασθενών.
Η Πολυκλινική Αθηνών παρέχει αδιάσειστη απόδειξη ότι ιδιωτικές πρωτοβουλίες μπορούν να υπηρετήσουν δημόσιους σκοπούς, χωρίς κερδοσκοπική στόχευση.
Από τη δεκαετία του 1980, το νομικό καθεστώς της Πολυκλινικής Αθηνών μετασχηματίστηκε, ενώ η λειτουργία της ατόνησε, μετά την υποχρεωτική ένταξή της στο Εθνικό Σύστημα Υγείας. Σήμερα, η αξιοποίηση των υποδομών της εξαντλείται δυστυχώς στην παροχή υπηρεσιών συνταγογράφησης και πρωτοβάθμιας υγείας. Για προφανείς λόγους, η πλήρης αποκατάσταση λειτουργίας του νοσηλευτικού ιδρύματος είναι όχι απλώς ευκταία, αλλά απολύτως επιβεβλημένη· πολλώ δε μάλλον που τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά της εκεί δοκιμαζόμενης περιοχής επιμένουν. Η επαναστελέχωση της Πολυκλινικής και η άρση κάθε διαδικαστικής αβελτηρίας είναι το ελάχιστο που οφείλει η πολιτεία στην ιστορία και τη δυναμική του πολύτιμου ιδρύματος.
Η παραπάνω αναδρομή, ωστόσο, δεν στοχεύει στην αφηγηματική υπόμνηση μιας ευρηματικής ιδιωτικής πρωτοβουλίας με σημαντικό κοινωνικό αποτύπωμα. Ο τρόπος που συγκροτήθηκε η Πολυκλινική Αθηνών ως φορέας παροχής υπηρεσιών υγείας, στις μακρινές απαρχές του προηγούμενου αιώνα, εξακολουθεί να «προκαλεί» την τρέχουσα συγκυρία. Κυρίως επειδή παρέχει αδιάσειστη απόδειξη ότι ιδιωτικές πρωτοβουλίες μπορούν να υπηρετήσουν δημόσιους σκοπούς, χωρίς κερδοσκοπική στόχευση, η Εκκλησία μπορεί να συμπορευθεί αρμονικά με την πολιτεία, το θεολογικό νοιάξιμο στοργικών ιερέων δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά προς τη δεοντολογία και την αυστηρή τήρηση των κανόνων της ιατρικής επιστήμης. Και όλα αυτά με μέριμνα πρωτίστως για όσους βρέθηκαν στο κοινωνικό περιθώριο.
Το λειτουργικό νοσηλευτικό υπόδειγμα που οφείλουμε στους αδελφούς Αλιβιζάτου αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον μάλιστα, υπό την παρούσα συγκυρία, όπου οι μανιχαϊσμοί και τα αδιέξοδα έχουν περισσέψει: ως αντίδοτο στην κατάρρευση των δημόσιων νοσοκομείων επιδιώκεται η διεύρυνση του ρόλου των ιδιωτών επιχειρηματιών, η πολεμική της Εκκλησίας με αφορμή τη νομοθέτηση του γάμου ανεξαρτήτως φύλου συνιστά οπισθοδρόμηση στην προσπάθεια οριοθέτησης διακριτών ρόλων, ενώ η δογματική καθαρότητα της επιστήμης θεωρείται εξ ορισμού ασύμβατη με μεταφυσικές αγωνίες ένθεων επιστημόνων.
Με άλλα λόγια, αυτό που η εμπειρία της Πολυκλινικής επιβάλλει να αφομοιώσουμε αφορά κυρίως το γεγονός ότι η πραγματικότητα είναι κατά κανόνα απείρως πιο πολύπλοκη από τις συνήθεις μονομερείς έως απλουστευτικές προσεγγίσεις. Ιδίως, δε, στις σύγχρονες, κατακερματισμένες κοινωνίες, η σύνθεση είναι η μόνη απάντηση, όταν το πρόβλημα είναι η ίδια η δυναμική της ζωής. Η Πολυκλινική των πεφωτισμένων αδελφών Αλιβιζάτου εμπνέει από το παρελθόν και προτρέπει για τις λύσεις του παρόντος και του μέλλοντος.
*Η δρ Αικατερίνα Παπανικολάου είναι δικηγόρος, τέως μέλος στην Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών.