Κάθε διεθνής έκθεση τέχνης είναι σαν τον ανθρώπινο οργανισμό· εξίσου περίπλοκη και απρόβλεπτη. Μια υπαρξιακή αναζήτηση σκοπού και νοήματος για τον κόσμο που ζούμε σήμερα όχι μόνο του επικεφαλής αλλά και όλης της ομάδας και των καλλιτεχνών που συμμετέχουν. Η καλή «υγεία» της, επιπλέον, εξαρτάται από τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες μέσα στις οποίες δημιουργείται. Ο σκηνοθέτης Δημήτρης Αθυρίδης έχει τον δικό του, αβίαστο, τρόπο να παρακολουθεί πρόσωπα και καταστάσεις. Επί περίπου δέκα χρόνια κατέγραψε τη γέννηση και το τέλος(;) της ιστορικής documenta 14, που για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού οργανώθηκε σε δύο πόλεις, το Κάσελ (που είναι και η έδρα της) και την Αθήνα, από τον Απρίλιο έως τον Σεπτέμβριο του 2017. Αρχισε να ετοιμάζεται μέσα στα πιο δύσκολα χρόνια της ελληνικής κρίσης, από τη σύλληψη της ιδέας το 2013-2014, από τον Ανταμ Σίμτσικ, καλλιτεχνικό διευθυντή της συγκεκριμένης documenta. Αυτός ο πολύ λεπτός, ψηλός Πολωνός, που έμοιαζε με έφηβο, ευφυής, με καλειδοσκοπικό μυαλό και βλέμμα, επίμονος, έφερε εις πέρας έναν άθλο και κατέληξε αποδιοπομπαίος τράγος και αμφιλεγόμενος. Αφέθηκε –από δύναμη ή αδυναμία– στο όραμα, υποβαθμίζοντας την πραγματικότητα. Το 14ωρο ντοκιμαντέρ του Δ. Αθυρίδη προβλήθηκε στην Μπερλινάλε τον Φεβρουάριο, πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη (στο 26ο Διεθνές Φεστιβάλ), ενώ την ερχόμενη εβδομάδα έχει προσκληθεί στο Φεστιβάλ Cinema du Reel στο Παρίσι.
Το «exergue – on documenta 14» (ο τίτλος του) είναι ένα «έπος». Στις πάνω από 800 ώρες που είχε συγκεντρώσει ακολουθώντας, σαν αόρατος, κάθε στιγμή μιας επώδυνης και επίπονης καθημερινής διαδικασίας, από τις ομαδικές συναντήσεις έως τις προσωπικές κρίσεις, επέλεξε (848 λεπτά) και ανέδειξε αυτό που εκ των υστέρων φαντάζει ακόμη πιο ακατόρθωτο: 160 καλλιτέχνες, 163 ημέρες, 47 χώροι μόνο στην Αθήνα, περφόρμανς, συναυλίες, προβολές, εγκαταστάσεις, εκθέσεις, πάνω από 1 εκατ. επισκέπτες και στις δύο πόλεις, από όλο τον κόσμο. Να υπενθυμίσουμε ότι τα πολλά εκατομμύρια του κόστους της d14 βάρυναν τη γερμανική, κυρίως, πλευρά.
Tο 14ωρο ντοκιμαντέρ του Δημήτρη Αθυρίδη θυμίζει ότι πολιτιστικά γεγονότα – ορόσημα δημιουργούν Ιστορία.
Παραθέτουμε τα στοιχεία για να ξαναθυμηθούμε όσοι παρακολουθήσαμε από κοντά αυτή την (ανεπανάληπτη) εμπειρία και για να πληροφορηθούν όσοι την προσπέρασαν ή δυσφόρησαν από άποψη ή δυσανεξία. Πάνε επτά χρόνια από τότε, αλλά η φετινή επέτειος (μισός αιώνας από τη Μεταπολίτευση) είναι πρόσφορη για απολογισμούς και αναστοχασμούς – όπως ονομάζουμε τις σύντομες παύσεις στις σαρωτικές ταχύτητες της εποχής. Και σε αυτό βοηθάει το ντοκιμαντέρ. Χωρισμένο σε 14 «κεφάλαια», μας προσκαλεί στο εργαστήριο δημιουργίας ενός γεγονότος που φιλοδοξούσε να «μην είναι απλώς μια έκθεση», όπως είπε ο Σίμτσικ, στα επίσημα εγκαίνια, στο ΕΜΣΤ, τον Απρίλιο του 2017. Ο Σίμτσικ αναρωτήθηκε «τι συμβαίνει με την ελευθερία που δεν περιορίζεται μόνο στην καλλιτεχνική έκφραση; Που δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τον καλλιτεχνικό προσδιορισμό;». Αντί να ακολουθήσει δοκιμασμένες φόρμουλες τόλμησε «ένα ασυνεχές αισθητικού, οικονομικού, πολιτικού και κοινωνικού πειραματισμού». Μίλησε για τη «σκοτεινή περίοδο του ακροδεξιού λαϊκισμού και του φασισμού στην Ευρώπη και στον κόσμο». Ηταν 2017, η χώρα μας ταλανιζόταν από τις συνέπειες της χρεοκοπίας, πολλά από τα συνδηλούμενα εκείνης της περιόδου δεν υπάρχουν πια, αλλά ποιος μπορεί να αρνηθεί τη «σκοτεινιά»;
Η αναβάπτιση στην d14 μέσα από το ντοκιμαντέρ του Δ. Αθυρίδη (με τη στήριξη της Faliro House) θυμίζει ότι πολιτιστικά γεγονότα – ορόσημα δημιουργούν Ιστορία. Θυμίζει, ακόμη, ότι οι θεσμοί μπορούν να συμβάλουν αποτελεσματικά όταν πεισθούν για το διακύβευμα (πως τους συμφέρει). Σε εμάς, τους επισκέπτες/θεατές, η documenta επανατοποθετήθηκε οιστρήλατα και κυριαρχικά όχι μόνο στη μνήμη μας αλλά και στη συνείδησή μας.