Οταν μ’ αηδιάζουν οι πολιτικές εξελίξεις παθαίνω μία ακατανίκητη επιθυμία φυγής. Για παράδειγμα, όταν συμβαίνουν πράγματα που δεν μπορώ να χωνέψω, λέω, α, θα πάω να μείνω στο Διάστημα. Δεν μου κρατάει πολλή ώρα, όμως έτσι γίνεται κάθε φορά. Μία απογοήτευση, μετά κάτι σαν αποστροφή. Η αποστροφή για τα πολιτικά πράγματα είναι ένα συναίσθημα που μάλλον πρέπει να ελέγχει κανείς, τουλάχιστον μέχρις ενός σημείου.
Ομως, πώς να ελέγξει κανείς την αηδία του; Πώς να καταφέρει πραγματικά να νιώθει πως δεν κάνει κάτι αναξιοπρεπές και βδελυρό όταν τσεκάρει τις ειδήσεις σε περιόδους μεγάλης αναξιοπρέπειας για τις δημοκρατίες; Και πώς να αισθανθεί κανείς ότι έχει νόημα ν’ ασχολείται, πώς να νικήσει αυτή την τόσο ελκυστική, για τους μιλένιαλς και τους νεότερους ανάγκη απομόνωσης, παραίτησης και αποχής; Υπάρχουν τρόποι να μεταβολίζει κανείς τα πράγματα, και ο καλύτερος απ’ όλους είναι η λογοτεχνία.
Στους κύκλους των αγγλόφωνων ακαδημαϊκών, στα βιβλιοπωλεία και στις παρέες συζητιέται ο Τραμπ. Είναι άραγε φασίστας, αναρωτιούνται; Λίγο ή πολύ; Είναι διεφθαρμένος; Σίγουρα. Τι σημαίνει φασισμός, ολοκληρωτισμός, δημοκρατία το 2024; Υποχωρεί η φιλελεύθερη δημοκρατία με ό,τι αυτή συνεπάγεται (ελευθερία λόγου και τύπου κ.λπ.);
Το μυθιστόρημα που διαρκώς επανέρχεται στη συζήτηση είναι το «Δεν Γίνονται Αυτά Εδώ» του Lewis Sinclair (εκδόσεις Καστανιώτη). Ηδη από τον τίτλο συλλαμβάνει αυτήν την ανοικείωση που νιώθουμε – πράγματα που θεωρείς αδιανόητα γίνονται, το ένα πίσω απ’ τ’ άλλο, στη χώρα σου, στην Ευρώπη, στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Στα οπισθόφυλλα των βιβλίων συνηθίζονται οι υπερβολές, αλλά ο χαρακτηρισμός «ανατριχιαστικό» εδώ ταιριάζει. Ο φιλελεύθερος τύπος είναι ενοχλητικός. Οι πολλές αναλύσεις κουράζουν. Γιατί να μην εγκαθιδρυθεί επιτέλους ένα κάπως σκιώδες αλλά αποτελεσματικό σύστημα εξουσίας; Κάτι σαν μαφία;
Το ίδιο ερώτημα στα χέρια ενός κατώτερου συγγραφέα θα ήταν αμήχανο, λιγότερο λογοτεχνικό, εδώ, όμως, γίνονται θαύματα. Το ύφος είναι κάπως πιο παρανοϊκό σε μία πιο πρόσφατη καταγραφή της σύγχυσης της τωρινής μας ζωής. Στο «Κρέας για τους λύκους» του Kunzru Hari (εκδόσεις Δώμα) η πολιτική γίνεται εμμονή και σταδιακά παράνοια. Η εναλλακτική Δεξιά, το συγγραφικό αδιέξοδο, η απόσταση ανάμεσα στην υπερμορφωμένη ελίτ και τα λευκά σκουπίδια, το Βερολίνο και η «παρακμή της Δύσης» (ως μόνιμη φαντασίωση ακραίων), όλα έχουν εδώ τη θέση τους.
Αλλά, για να ξαναγυρίσω σε κάτι κλασικό, τίποτα δεν συγκρίνεται με το να διαβάζεις το «Ολοι οι άνθρωποι του Βασιλιά» του Warren Robert Penn (εκδόσεις Πόλις). Είναι απ’ αυτά που σε κάνουν αληθινό αναγνώστη, λες: «ναι, αυτό είναι, γι’ αυτό διαβάζω», χωρίς να χρειάζεται να πεις ακριβώς γιατί. Η διαφθορά στάζει και τρώει τους εμπλεκόμενους, που δεν είναι και τίποτα σπουδαίοι τύποι, ανθρωπάκια, περίπλοκοι όλοι τους, με την καταγωγή τους, τις βλέψεις τους και τον τρόπο τους να χειρίζονται τους ανθρώπους. Πάλι: γιατί να μην κυβερνά μία δημαγωγική μαφία που θα ’ναι αποτελεσματική και θα βγάζει απ’ τη μέση τα εμπόδια; Η κατασκευή εικόνων, ιστοριών, «αφηγημάτων» και «προφίλ» δεν αρκούν, πρέπει να ξέρεις και να χειρίζεσαι. Λογική απείρως κυνική που μ’ έναν περίεργο τρόπο στάζει απ’ τα ψηλά στα χαμηλά, ώστε να υιοθετηθεί τελικά κι από απλούς ανθρώπους που σκέφτονται σαν γραφεία Τύπου πολιτικών.
«Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» του Ροθ (εκδόσεις Πόλις) είναι ένα άλλο δυσάρεστα επιτυχημένο ανάγνωσμα. Και ειδικά εκεί ξεχωρίζω και το στοιχείο της νεότητας, πώς πολιτικοποιείσαι, διαμορφώνεις (ή μάλλον απλώς αναπαράγεις) απόψεις, για να λάμψεις στα μάτια κάποιου μεγάλου που σου είναι εκείνη την περίοδο σημαντικός. Εδώ οι κακοί είναι οι Εβραίοι και πρέπει να καταστραφούν. Γιατί μου αρέσουν τέτοιου είδους βιβλία;
Γιατί πουθενά αλλού δεν νιώθω τόση ελευθερία. Βλέπεις να αναπτύσσεται πειστικά κάτι πραγματικά μοχθηρό και να δίνει νόημα στα πράγματα αντί να τους το στερεί. Νιώθεις ότι όλα μπορούν να γίνουν ιστορία –αφήγηση– και να ξεπεραστούν (τουλάχιστον προσωρινά). Αυτή η απόλυτη ελευθερία του μυθιστορήματος –να γράψεις ό,τι θες, όπως το θες, αρκεί να βγει καλό– έχει και κάτι άλλο: μπορείς να είσαι κακός και καλός στην ίδια ακριβώς σελίδα, κι είναι υπερβολικά απολαυστικό να μπαίνεις στη θέση των άλλων χωρίς να υφίστασαι τις συνέπειες. Νιώθω πως θεραπεύεται κάτι μέσα μας ακολουθώντας έναν συγγραφέα θεό που δεν γράφει για να μας συγχωρέσει, αλλά για να μας εκθέσει. Και τελικά για να μας καταλάβει και να μας δώσει τις λέξεις ώστε να καταλάβουμε κι εμείς. Σπανίως η ανθρώπινη αισχρότητα είναι τόσο χρήσιμη όσο στα χέρια ενός καλού λογοτέχνη.