Στη θαυμάσια έκθεση της Ελληνοαμερικανικής Ενωσης για την ξεχασμένη συνοικία της Νεάπολης (επιμέλεια: Νίκος Βατόπουλος, Ιρις Κρητικού) υπάρχουν δύο θεαματικά μεγεθυμένες φωτογραφίες που πραγματικά συγκλονίζουν. Η πρώτη είναι μια μεσοπολεμική αεροφωτογραφία του κέντρου της Αθήνας όπου αποτυπώνεται με συνταρακτική ακρίβεια η αισθητική και κατασκευαστική ποιότητα του αστικού χώρου σχεδόν έναν αιώνα πίσω. Είναι τέτοιο το μέγεθος της ανατύπωσης που διακρίνονται με γυμνό μάτι σχεδόν τα πάντα: τα οικοδομικά τετράγωνα, η αρχιτεκτονική φιλοδοξία, ο κομβικός ρόλος της εξαφανισμένης από τη δημόσια συζήτηση και υποβαθμισμένης σήμερα Αθηναϊκής Τριλογίας, τα κατεδαφισμένα μέγαρα, οι κεραμοσκεπές των πρώτων σπιτιών της Νεάπολης πίσω από την Ακαδημίας, τα πολλαπλά στρώματα της αστικής εμπειρίας που είχε ήδη στη διάθεσή του ο Αθηναίος του 1930.
Η δεύτερη φωτογραφία που μαγνητίζει το βλέμμα με παρόμοια ένταση χρονολογείται από το 1963, αποδίδεται στον Ελληνοαμερικανό Nicholas Econopouly και μας δείχνει τρία παιδιά που αγναντεύουν (πιθανότατα από τον Λυκαβηττό) τη συνοικία της Νεάπολης. Η χρονική στιγμή της λήψης της φωτογραφίας είναι απολύτως καθοριστική για την αξία της ως πολύτιμου αθηναϊκού τεκμηρίου, καθώς μπροστά μας ξεδιπλώνεται ένας μοναδικός πίνακας αποτύπωσης μιας μάχης επικράτησης ανάμεσα στις κόκκινες κεραμοσκεπές και στο προελαύνον λευκό των νέων πολυκατοικιών. Και 60 χρόνια μετά όλοι γνωρίζουμε τον θριαμβευτή εκείνης της άτυπης μάχης.
Ο αγώνας για τη σωτηρία των παλιών σπιτιών δεν έχει πλέον ως αφετηρία αισθητικές ευαισθησίες. Το διακύβευμα είναι πολύ μεγαλύτερο.
Υπάρχει λοιπόν μια μάχη που η Αθήνα έχασε. Ομως η έκθεση αφηγείται και μια παράλληλη ιστορία. Στην περιοχή επιβιώνουν απειροελάχιστες νησίδες μνήμης, σπίτια με ιστορικό βάρος (και βάθος), στραπατσαρισμένα ή ετοιμόρροπα νεοκλασικά στριμωγμένα ανάμεσα σε πολυκατοικίες, προπολεμικές μοντέρνες πολυκατοικίες που αν καθαριστούν και προσεχθούν θα κερδίσουν έναν δεύτερο κύκλο ζωής. Ολα αυτά υπάρχουν καταγεγραμμένα· πέρα από τις σποραδικές κρατικές απόπειρες, περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένες, υπάρχει η σπουδαία παρακαταθήκη της Monumenta με περισσότερα από 11.500 αθηναϊκά κτίρια της περιόδου 1830-1940 πλήρως τεκμηριωμένα. Η διαχείριση αυτού του αρχιτεκτονικού πλούτου μάς κάνει να σκεφτούμε ότι δεν διδαχθήκαμε πολλά από τις πληγές που άφησε πίσω της η περίοδος της ανοικοδόμησης. Ενώ ο μηχανισμός προστασίας υπάρχει (αν και επείγει η επικαιροποίησή του προκειμένου να συμπεριληφθούν και αξιόλογα δείγματα από άλλες, πιο όψιμες περιόδους αρχιτεκτονικής παραγωγής), ακόμα περιμένουμε την εφαρμογή ενός ρεαλιστικού σχεδίου που θα διευκολύνει τους ιδιοκτήτες αυτών των ακινήτων (των λεγόμενων «διατηρητέων») να τα επισκευάσουν και όχι να προσεύχονται να έρθει ένας σεισμός που θα τα αποτελειώσει προκειμένου να αξιοποιήσουν το οικόπεδό τους. Από τη σημερινή κυβέρνηση έχει εξαγγελθεί το πρόγραμμα «Διατηρώ» που θεωρητικά θα έχει ακριβώς αυτήν τη στόχευση. Αλλά καθυστερεί, άγνωστο γιατί, η κατάθεσή του στη Βουλή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πρόταση της δεξαμενής σκέψης «διαΝΕΟσις», ένα μοντέλο σύμπραξης του δημόσιου με τον ιδιωτικό τομέα μέσω του οποίου θα κινητοποιούνται ιδιώτες για την αποκατάσταση και επανάχρηση των συγκεκριμένων ακινήτων.
Αυτό που δεν έχει γίνει πλήρως αντιληπτό είναι ότι η σωτηρία αυτών των σπιτιών, αρχιτεκτονικά περισσότερο ή λιγότερο σημαντικών, δεν έχει πλέον ως αφετηρία αισθητικές ευαισθησίες. Το διακύβευμα είναι πολύ μεγαλύτερο: αφορά τη βιωσιμότητα της αστικής συνθήκης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.