Ενα ερμηνευτικό σχήμα που χρησιμοποιείται συχνά στην Ελλάδα (και όχι μόνο) έχει κεντρικό άξονα τη διαχωριστική γραμμή εξωστρέφειας – εσωστρέφειας. Από τη μια πλευρά οι εξωστρεφείς κοσμοπολίτες και από την άλλη οι εσωστρεφείς επαρχιώτες. Οι μεν επιδιώκουν τον εκσυγχρονισμό και τις μεταρρυθμίσεις, οι δε τις απεύχονται και τις εχθρεύονται. Ή, αν αναποδογυρίσουμε το σχήμα, οι μεν είναι ξενομανείς και ξενόδουλοι και οι δε αυθεντικοί πατριώτες, οπαδοί της εθνικής κυριαρχίας. Το σχήμα αντλεί την ισχύ του και από τη σχέση του με παλαιότερα δίπολα: «Ελληνας – Ρωμιός», «Ετερόχθονες – Αυτόχθονες», «Δύση – Ανατολή», «Ευρώπη – Βαλκάνια», «Φιλελευθερισμός – Ορθοδοξία» και πάει λέγοντας.Το σχήμα αυτό μας βοηθάει να κατανοήσουμε τις βαθύτερες ρίζες των σημερινών πολιτικών συγκρούσεων και πολιτιστικών αντιπαραθέσεων. Οπως, όμως, κάθε ερμηνευτικό σχήμα, αναπόφευκτα απλοποιεί μια σύνθετη πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα, η τομή αυτή συχνά διατρέχει θεσμούς, κοινωνικές ομάδες και πολιτικά κόμματα, χωρίς να ταυτίζεται απόλυτα μαζί τους, ενώ εξελίσσεται και μεταλλάσσεται μέσα στον χρόνο. Παράλληλα, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως συνδυάζει το περιγραφικό με το δεοντολογικό στοιχείο: το ότι εγώ, π.χ., πιστεύω πως η εξωστρέφεια υπερτερεί έναντι της εσωστρέφειας και η διάθεση για αλλαγές έναντι του φόβου των αλλαγών, πρέπει να είναι ανεξάρτητο από το πώς περιγράφω τις εξελίξεις.
Γι’ αυτούς τους λόγους θεωρώ αναγκαία την επισήμανση πως η χρήση αυτού του σχήματος μπορεί να λειτουργήσει παραπλανητικά, οδηγώντας κάποιες φορές στην άκριτη υιοθεσία κάθε νέας ιδέας ή μόδας επικρατεί αλλού, μόνο και μόνο επειδή φαντάζουν νέες και λαμπερές και έρχονται απ’ «έξω». Δεν μπορεί δηλαδή η αγάπη μας για την εξωστρέφεια ή τον κοσμοπολιτισμό να δικαιολογήσει την άμεση, απόλυτη και δίχως βαθύτερη σκέψη αναπαραγωγή νέων ιδεών και αντιλήψεων. Ακόμη λιγότερο, τον στιγματισμό της κριτικής σ’ αυτές ως εσωστρεφούς επαρχιωτισμού και δείγμα υστέρησης. Κάτι που δυστυχώς συμβαίνει όλο και περισσότερο.
Δύο είναι οι κυρίαρχες μανίες – έτσι τις αποκαλώ γιατί ενώ εκκινούν από καλές προθέσεις και ενίοτε ορθές αφετηρίες, καταλήγουν σε παράλογες θέσεις. Σύμφωνα με την «ψηφιακή μανία», κάθε νέα καινοτομία ή εφεύρεση μας οδηγεί αναπόφευκτα σε ένα καλύτερο μέλλον και όποιος εκφράζει σκεπτικισμό είναι τεχνοφοβικός. Ετσι παρουσιάστηκαν σχεδόν ως προφήτες η Ελίζαμπεθ Χολμς, «η θηλυκή απάντηση στον Στιβ Τζομπς», που με τη startup της Theranos θα έφερνε την επανάσταση στον χώρο της υγείας και πιο πρόσφατα ο Σαμ Μπάνκμαν-Φριντ, απόστολος της φιλοσοφικής θεωρίας του «αποτελεσματικού αλτρουισμού» και ιδιοφυής disrupter του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Και οι δύο αποδείχθηκαν τελικά απατεώνες: η πρώτη εκτίει ενδεκαετή ποινή φυλάκισης, ενώ ο δεύτερος καταδικάστηκε μόλις σε εικοσιπενταετή κάθειρξη. Και με όλο τον σεβασμό στον Στιβ Τζομπς, μπορεί να υπήρξε ικανότατος επιχειρηματίας, αλλά δεν θεωρώ πως θα μείνει στην Ιστορία της ανθρωπότητας για τη θετική συμβολή του σε αυτή.
Χρειαζόμαστε μια ουσιαστικά καινοτόμο και δημιουργική σκέψη, που να μπολιάζει όσες νέες ιδέες έχουν αποδεδειγμένη αξία με τις ιδιαίτερες κατά τόπους συνθήκες, ανάγκες και προτιμήσεις.
Οσο για τη «δικαιωματική μανία», δεν χρειάζεται να επεκταθώ ιδιαίτερα. Οι θεωρίες αυτές και απόψεις δεν παρουσιάζονται απλά ως άξιες προσοχής, αλλά ως αναπόφευκτα ορθές: μας επιβάλλεται να τις πιστέψουμε, να τις αγκαλιάσουμε και να μην εκφράζουμε αμφιβολίες ή αντιρρήσεις, καθώς υποτίθεται πως παραβιάζουν τα δικαιώματα κάποιων φορέων τους. Για να δώσω ένα μόνο παράδειγμα του παραλογισμού στον οποίο έχουμε φθάσει, πρόσφατα το φημισμένο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ ανακοίνωσε πως εξετάζει το ενδεχόμενο να αφαιρέσει από τη διακήρυξη της αποστολής του τον στόχο της «μείωσης των αναπηριών», γιατί κάτι τέτοιο στοχοποιεί τα ανάπηρα άτομα!
Απέναντι σ’ αυτού του είδους τις μανίες, αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια ουσιαστικά καινοτόμο και δημιουργική σκέψη, που να μπολιάζει όσες νέες ιδέες έχουν πραγματική και αποδεδειγμένη αξία με τις ιδιαίτερες κατά τόπους συνθήκες, ανάγκες και προτιμήσεις. Κάτι τέτοιο και δεν έχει πραγματική σχέση με το σχήμα της εξωστρέφειας και απαιτεί σταθμισμένη και κριτική σκέψη, όχι σκέψη-κονσέρβα και οπαδισμό.
O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.