Κανένα πρόβλημα δεν αυτοπεριγράφεται. Το πρόβλημα βιώνεται, αλλά για να καταστεί αντικείμενο σκέψης (προβληματισμού) πρέπει να διατυπωθεί. Η γλώσσα ουδέποτε είναι αθώα. Κάθε περιγραφή ενσωματώνει παραδοχές και απο-καλύπτει αντιλήψεις του ομιλητή.
Η συστηματική είσοδος παράτυπων μεταναστών συνιστά «ανθρωπιστική κρίση» ή «εισβολή»; Η υπόθεση περί δωροδοκιών δημοσίων αξιωματούχων από τη Novartis ήταν «σκάνδαλο» ή «σκευωρία»; Η αντιμετώπιση του φρικτού δυστυχήματος των Τεμπών αποσκοπεί στη «συγκάλυψη» ή στην «πολιτική εκμετάλλευση»;
Στο μετα-επίπεδο: γιατί χρησιμοποιείται η διχοτομικά αντιπαραθετική («Χ ή Ψ») και όχι η διαφωτιστικά σύνθετη γλώσσα («ούτε Χ ούτε Ψ» ή «και Χ και Ψ»); Σύντομη απάντηση: η διαζευκτική γλώσσα περιγραφής αντανακλά, εν πολλοίς, την κυρίαρχη πολιτική κουλτούρα πόλωσης. Οταν μας χωρίζει άβυσσος πολιτικά, το χάσμα θα εμφανιστεί και ερμηνευτικά – σκεπτόμαστε παραταξιακά.
Οι συνέπειες είναι τεράστιες. Οσο οι θεσμοί διέπονται από παραταξιακά κριτήρια λειτουργίας τόσο αποδυναμώνεται η αμερόληπτη θεσμική γλώσσα. Διαχέεται η αίσθηση ότι όλα είναι «πολιτικά», άρα μεροληπτικά. Η πολιτική θεωρείται κομματικό παίγνιο μηδενικού αθροίσματος. Απουσιάζουν καθολικώς αποδεκτά κριτήρια εγκυρότητας: αδυνατούμε να διακρίνουμε το πραγματικό γεγονός από την ανεπιβεβαίωτη φήμη· η επίσημη διαβεβαίωση δεν θεωρείται πιο έγκυρη από τη θεωρία συνωμοσίας. Εμπιστευόμαστε μόνον τους «δικούς μας». Δεν μετέχουμε στον «κοινό λόγο». Βιώνουμε έναν γνωστικό και πολιτικό σολιψισμό.
Αντιστρέφω τον συλλογισμό. Οταν ο πολιτικός βίος διέπεται από κοινώς αποδεκτούς κανόνες και αυτονόητες αξίες θεσμικής συμπεριφοράς, οι κομματικοί ανταγωνιστές υπάγουν τις αντιθετικές επιδιώξεις τους σε έναν κοινό σκοπό (την ευδαιμονία της «πόλεως») και μετέχουν σε μια άτυπη παράδοση, η οποία καθορίζει το ύφος του ανταγωνισμού. Ο ανταγωνισμός, τότε, είναι ισορροπημένος: ερείδεται σε ένα αποδεκτό απόθεμα τυπικών και άτυπων κανόνων, το οποίο επιτρέπει τη γόνιμη αντιπαράθεση, ενθαρρύνει την αυτοσυγκράτηση και ωθεί τους παίκτες σε πιο εκλεπτυσμένες συμπεριφορές για τον προσπορισμό ανταγωνιστικού οφέλους.
Χωρίς τη συνεργασία Ρεπουμπλικανών βουλευτών θα ήταν αδύνατον να ερευνηθεί το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ και, εν συνεχεία, να ωθηθεί σε παραίτηση ο Ρεπουμπλικανός πρόεδρος Νίξον, το 1974. Επιφανείς παράγοντες του Δημοκρατικού Κόμματος αποστασιοποιήθηκαν από τον Δημοκρατικό γερουσιαστή Μενέντεζ, μετά τις εις βάρος του επίσημες κατηγορίες για διαφθορά. Ακόμη κι όταν ένας λαοπρόβλητος πρωθυπουργός αποδειχθεί ότι παραβίασε δεσμευτικούς κανόνες θα υποστεί τις δέουσες κυρώσεις. Αυτό συνέβη στον Μπόρις Τζόνσον όταν, τον Ιούνιο 2023, διακομματική επιτροπή της Βουλής ομοφώνως αποφάνθηκε ότι παραπλάνησε τη Βουλή αναφορικά με το διαβόητο partygate. Ο Τζόνσον παραιτήθηκε. Ολες αυτές οι περιπτώσεις έχουν κάτι κοινό: υπογραμμίζεται η ανάγκη σεβασμού των κανόνων (τυπικών και άτυπων). Ο κομματικός ανταγωνισμός χαλιναγωγείται. Το πολιτικό σύστημα και η κοινωνία παιδαγωγούνται εμπράκτως: το ψέμα και η απάτη δεν γίνονται αποδεκτά.
Αδυνατούμε να ερευνήσουμε με αμερόληπτη εγκυρότητα ακόμη και τα αίτια, άμεσα και υποκείμενα, μιας απίστευτης τραγωδίας, όπως το πρόσφατο σιδηροδρομικό δυστύχημα.
Σε χώρες που πάσχουν από χρόνια θεσμική ανεπάρκεια, τέτοιες συμπεριφορές είναι σπάνιες. Τα θεσμικά αυτονόητα είναι ισχνά, οι κανόνες χειραγωγούνται και ο κομματικός ανταγωνισμός δεν περιορίζεται από την ανάγκη σεβασμού κοινών αξιών, όπως η αλήθεια και η λογοδοσία. Κατισχύει το στενά κομματικό συμφέρον. Η άμετρη κομματική πόλωση οδηγεί στον εννοιολογικό εκφυλισμό και την ανοίκεια συμπεριφορά. Η κάθε πολιτική πλευρά ξεδιάντροπα μεροληπτεί: συντάσσεται με εκείνη την εκδοχή της πραγματικότητας που την ευνοεί.
Το αποτέλεσμα; Κοιτάξτε γύρω σας: αδυνατούμε να ερευνήσουμε με αμερόληπτη εγκυρότητα ακόμη και τα αίτια, άμεσα και υποκείμενα, μιας απίστευτης τραγωδίας, όπως το σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών. Το συγκλονιστικό συμβάν δεν αντιμετωπίζεται με σχετική αυτοτέλεια, αναζητώντας δηλαδή τους κρίκους της αιτιακής αλυσίδας και τις ευρύτερες διοικητικές και θεσμικές-πολιτικές συνθήκες που διευκόλυναν το δυστύχημα, αλλά υπάγεται στον κομματικό ανταγωνισμό μηδενικού αθροίσματος. Από το συγκεκριμένο δυστύχημα περάσαμε στην ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση κι από εκεί στο αίτημα για εκλογές, οκτώ μήνες μετά τις εκλογές!
Ετσι, όμως, το αρχικό πρόβλημα αλλάζει υφή – μετατρέπεται σε αμιγώς πολιτικό, απομειώνοντας τη διοικητική, τεχνική και θεσμική διάστασή του. Η πολιτική, τότε, μετατρέπεται σε αυτοαναφορική υπόθεση: οι πολιτικοί δεν διαχειρίζονται συγκεκριμένα προβλήματα, αλλά τα μεταφράζουν στη μόνη γλώσσα που γνωρίζουν – υπολογισμούς πολιτικού κόστους – οφέλους. Η μεν κυβέρνηση πασχίζει να ελαχιστοποιήσει το κόστος που, αναπόφευκτα, επιφέρει το δυστύχημα των Τεμπών, η δε αντιπολίτευση να μεγιστοποιήσει τη ζημία για την κυβέρνηση. Ποιος χάνει; Ολοι – οι συγγενείς περιφρονούνται, η αλήθεια διαστρέφεται, δικαιοσύνη δεν αποδίδεται, η πολιτική εκφυλίζεται, θεσμική μάθηση δεν επέρχεται. Ολοι παπαγαλίζουν τη γλώσσα της συμπόνιας, αλλά δεν τη νιώθουν. Ο ακοινώνητος ανταγωνισμός εξαλείφει την ντροπή· όλα επιτρέπονται.
Αυτή είναι η Ελλάδα που εμπειρικά γνωρίζουμε: καθολική αδυναμία συνεννόησης, ακόμη και στα προφανή. Ασυναρτησίες, υπερβολές, χυδαιότητες και προσβολές ανταλλάσσονται στη Βουλή με την ευκολία που λέμε καλημέρα στον γείτονα («τα χέρια σας είναι βαμμένα με αίμα» [Κωνσταντοπούλου]· «είσαι χυδαία ψεύτρα» [Γεωργιάδης]). Ακόμη και το βαρύ πένθος δεν μας συγκλονίζει. Στη βάση όλων είναι η πολιτική ανωριμότητα της χώρας: η κυριαρχία της κομματοκεντρικής λογικής, η ισχνότητα των άτυπων κανόνων δημοκρατικής συμπεριφοράς και η καχεξία αξιόπιστα ανεξάρτητων θεσμών. Δεν βλέπω στον ορίζοντα ηγέτες ριζικά διαφορετικής κοπής. Γι’ αυτό η κακοδαιμονία θα αναπαράγεται.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks) κυκλοφορεί από το MIT Press.