Τις συμφορές μας διατρέχει ένα κοινό στοιχείο: την κρίσιμη στιγμή, βρισκόμαστε ή απροετοίμαστοι ή αδιάφοροι για το τι μπορεί να συμβεί. Η δολοφονία της Κυριακής Γρίβα, η ανεμπόδιστη κάθοδος των Κροατών χούλιγκαν, η μοιραία αποστολή βοήθειας στη Λιβύη, το ναυάγιο ανοικτά της Πύλου, η τραγωδία των Τεμπών θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί εάν υπήρχαν οι κατάλληλοι μηχανισμοί, εάν τηρούνταν οι κανόνες που έχουν θεσπιστεί και, κυρίως, εάν σε όλη την αλυσίδα υπευθύνων υπήρχε πνεύμα υπευθυνότητας και αυτοσχεδιασμού, που θα υπερέβαινε κενά και θα προλάμβανε το κακό. Δηλαδή, χρειαζόμαστε βελτιωμένο σύστημα και ανθρωπιά – ανθρώπους που νοιάζονται για την ασφάλεια και την ευημερία των συνανθρώπων τους. Επειδή πιστεύουμε ότι όλοι –πλην ελαχίστων παραφρόνων– θέλουν να πράξουν το σωστό, αναρωτιόμαστε γιατί τα πράγματα πάνε στραβά τόσο συχνά.
Μια εξήγηση είναι ότι τα συστήματά μας επιτρέπουν την αυθαιρεσία, την απερισκεψία και την ασυδοσία. Κακά συστήματα διαμορφώνουν ανεπαρκείς υπαλλήλους και τούμπαλιν. Δεν αρκεί μόνον η ατομική ευθύνη ανθρώπων που οφείλουν να προβλέπουν τα προβλήματα, να νομοθετούν και να θεσπίζουν κατάλληλες διαδικασίες και αναγκαίους κανόνες – πρέπει ο καθένας που εμπλέκεται στην εφαρμογή τους να αισθάνεται ότι είναι δική του ευθύνη η επιτυχία της αποστολής.
Κακά συστήματα διαμορφώνουν ανεπαρκείς υπαλλήλους και τούμπαλιν.
Γνωρίζουμε ότι πάντα θα υπάρχει κενό σε μια διαδικασία, κάτι που «δεν προβλέπεται» (το άλλοθι της ακινησίας και αποτυχίας των υπηρεσιών). Το κενό παρέχει την ευκαιρία στη δημόσια διοίκηση να αποποιείται δικές της ευθύνες, να ταλαιπωρεί και να εκθέτει σε κίνδυνο ανθρώπους. Είναι σαν να υπάρχει μια τεχνητή νοημοσύνη στις κρατικές υπηρεσίες και στη διοίκηση εκπαιδευμένη να αυτοσχεδιάζει συνεχώς για να δημιουργεί προβλήματα και όχι για να εξυπηρετεί και να προστατεύει. Αυτή η επικίνδυνη νοοτροπία είναι μεταδοτική – και οι πολιτικοί προϊστάμενοι των υπηρεσιών εφευρίσκουν τρόπους να προστατεύσουν εαυτούς εις βάρος της βελτίωσης του συστήματος και του αισθήματος δικαιοσύνης των πολιτών.
Για να σπάσει αυτή η ολέθρια αλυσίδα, χρειαζόμαστε πνεύμα «θετικού αυτοσχεδιασμού». Να καταλάβουμε ότι όποιος βρίσκεται σε θέση να βοηθήσει άλλους οφείλει να το πράξει, είτε πρόκειται για την προστασία ζωής είτε για τη διευθέτηση γραφειοκρατικού προβλήματος. (Να μη φύγει νωρίς από τη βάρδια, να μην παραπέμψει το πρόβλημα αλλού.) Σήμερα ενθαρρύνονται η ευθυνοφοβία και η απραξία. Πιο εύκολα βρίσκει τον μπελά του αυτός που αυτοσχεδιάζει για να βοηθήσει άλλους, παρά αυτός που κρύβεται πίσω από το τι «προβλέπεται». Σε αυτό συμβάλλουν η ασάφεια των νόμων και κανόνων, η άνιση μεταχείριση προνομιούχων και μη στις υπηρεσίες· μαζί προκαλούν μια κουλτούρα παραπόνου και ευθυνοφοβίας. («Γιατί να διακινδυνεύσω εγώ όταν άλλοι κρύβονται;») Το πώς πολιτικοί και κρατικοί λειτουργοί, εμποτισμένοι με αυτή την αρνητική νοοτροπία, θα εμπνεύσουν σε όλους πνεύμα θετικού, υπεύθυνου αυτοσχεδιασμού είναι από τις μεγάλες προκλήσεις του καιρού μας.