Κάτι πάει στραβά με τους εφήβους και τους νέους, διαβάζω. Δεν μου προκαλεί καμιά εντύπωση. Εχω μεγάλο δείγμα, ολόκληρο το τμήμα του ενός –εφήβου– που συναναστρέφομαι. Δύο μεγάλες έρευνες βγήκαν φρέσκες στη δημοσιότητα. Φλύαρα εμπλουτισμένες, όπως όλες οι έρευνες, με στατιστικά και νούμερα που μόνο ο Σαίξπηρ έχει την ικανότητα να συμπυκνώσει: «Ολη η νιότη ζητάει ελεημοσύνη από τα παράλυτα γεράματα» (Με το ίδιο μέτρο).
Στις λίστες αποτύπωσης ευτυχίας, εκείνοι που απολαμβάνουν τη ζωή είναι οι ηλικιωμένοι Βρετανοί. Ο νέοι (κάτω των 30) νιώθουν λιγότερο ευτυχισμένοι ακόμη και σε σύγκριση με τους συνομηλίκους τους που ζουν στο Κόσοβο, στη Νικαράγουα ή στο Σαλβαδόρ. Μοιράζονται, μαζί με τους νέους Βόσνιους, τα υπολείμματα χαράς και την απόλαυση της 32ης θέσης.
Στο θέμα της ψυχικής υγείας άλλη έρευνα, που θα μπορούσε να διαβαστεί σαν συνέχεια της προηγούμενης, δείχνει ότι το 5% της ηλικιακής ομάδας 20-24 βρίσκεται εκτός αγοράς εργασίας λόγω ψυχικών ασθενειών. 34% των νέων μεταξύ 18-24 δηλώνουν ψυχικά βεβαρημένοι με χρόνια κατάθλιψη, άγχος ή διπολική διαταραχή. Το έτος 2000 το νούμερο ήταν 24%. Το πρόβλημα είναι οξυμένο ιδιαίτερα στα κορίτσια, με 570.000 το 2021-22 να κάνουν χρήση αντικαταθλιπτικών, έναντι 440.000 το 2015-16.
Νέοι, δυστυχισμένοι και οικονομικά ανενεργοί. Καμιά εντύπωση δεν μου προκαλεί. Πώς θα ήταν διαφορετικά, στη χώρα που οι σημαντικές μαθητικές εξετάσεις ξεκινούν από την ηλικία των εφτά ετών; Κι αυτή είναι μόνο η αρχή ενός επίπονου αγώνα. Στα δεκατρία, ύστερα από δεκάδες γραπτές αξιολογήσεις, τα δύο τρίτα μαθητών του τμήματος του γιου μου δηλώνουν ότι πάσχουν από διάσπαση προσοχής. Αυτή είναι μια πρώτη από τις πολλές διαγνώσεις που θα ακολουθήσουν. Κάποιοι πάσχουν, κάποιοι προσποιούνται για να κερδίσουν επιπλέον χρόνο στις εξετάσεις. Οταν μεγάλωνα δεν ακουγόταν ο όρος «ελλειμματική προσοχή». Οσους δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν, τους αποκαλούσαμε υπερενεργητικούς ή βλαμμένους και οι μεγαλύτεροι μας χαρακτήριζαν απλώς ανάγωγους.
Με εκπλήσσει που το σύνολο της τάξης δεν νοσεί. Καλείται, καθισμένο για ώρες, να εστιάσει στην αφηρημένη ή και συγκεκριμένη μαθησιακή ύλη που, σε κάθε περίπτωση, διδάσκεται στατικά, δίχως το χρώμα και την ταχύτητα που έχουν συνηθίσει να τους προσφέρει η ηλεκτρονική εικόνα. Με εντυπωσιάζει που κάποιοι μπορούν ακόμη να προσηλωθούν στον σκόρπιο νεαρό δάσκαλο, που εν ώρα διδασκαλίας υπολογίζει εάν μπορεί να αντεπεξέλθει στον λογαριασμό της θέρμανσης για το δωμάτιο που νοικιάζει στο Λονδίνο. Γιατί η ζέστη θα τον απομακρύνει από την κατάθλιψη. Γιατί εάν δεν κρυώνει τη νύχτα θα έχει το σθένος να μην παραιτηθεί την επομένη από τη δουλειά. Θα διδάξει με γνήσιο χαμόγελο, χωρίς κατάποση αντικαταθλιπτικών, τα είκοσι τρία κακομαθημένα αγόρια, που το πλεόνασμα προσοχής τους στρέφεται στο TikTok. Είναι ένας φαύλος κύκλος.
Πίσω στις έρευνες. Ναι, αντιλαμβάνομαι γιατί τα παιδιά που γεννήθηκαν από το 1997 μέχρι το 2012 δεν ευχαριστιούνται τη ζωή. Υπάρχουν δεκάδες λόγοι. Βιώνουν την παγκόσμια αβεβαιότητα και παρακολουθούν την εξέλιξη πολέμων. Ανησυχούν για την κλιματική αλλαγή και αγχώνονται για την αύξηση των ενοικίων. Είναι εφοδιασμένοι με διπλώματα, αλλά εικάζουν ότι δεν θα έχουν τη γραμμική καριέρα των γονιών. Επιβίωσαν μιας πανδημίας παρέα με τα κινητά τους και τη συμβουλή «μακριά!, πρόσεχε μη σκοτώσεις τη γιαγιά και τον παππού». Φοίτησαν εξ αποστάσεως και δουλεύουν εξ αποστάσεως. Συναναστρέφονται λίγους και απέχουν από το αλκοόλ για να μη χάσουν τον έλεγχο (και βγει το τέρας από μέσα τους;). Νιώθουν φοβισμένοι, μόνοι και έξω από τα νερά τους.
Η έλλειψη των εφοδίων για την πραγματικότητα της μη ελεγχόμενης ζωής είτε καταλήγει σε απάθεια και σε ακινησία είτε σε θυμό και σε μια τρομακτικά βίαιη παραβατικότητα.
Το Εθνικό Σύστημα Υγείας κατακλύζεται με λίστες αναμονής συναισθηματικού πληθωρισμού. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι υπάρχουν ψυχικές παθήσεις, όπως και μπόλικη ατόφια τρέλα. Η ανάγκη ψυχικής στήριξης για πολλούς συνανθρώπους μας είναι τεράστιας σημασίας. Οσο όμως διευρύνεται ο ορισμός των ψυχολογικών προβλημάτων τόσο οι πόροι ξοδεύονται και τους στερούνται όσοι βρίσκονται σε πραγματική δυσκολία. Αυτοί οι πόροι, λοιπόν, όχι μόνο κλέβονται από τη μειονότητα, αλλά ενδυναμώνει τον αυτοστοχασμό μιας πλειονότητας που αδυνατεί να χαλιναγωγήσει τον μεταβαλλόμενο συναισθηματικό της κόσμο.
Η λύση που προτάθηκε, έπειτα από τις ανακαλύψεις των ερευνών, είναι περισσότερη υποστήριξη και περισσότεροι θεραπευτές στα σχολεία, στα πανεπιστήμια και online. Μήπως όμως η εποχή μας ενθαρρύνει και υπερβάλλει στην τάση διάγνωσης; Μήπως η προσφορά δημιουργεί τη ζήτηση; Συχνά προτρέχουμε στην υπερδιόρθωση κοινότοπων συναισθηματικών διακυμάνσεων. Η στενοχώρια γίνεται κατάθλιψη, η ήπια νευρικότητα άγχος, η αλλαγή διάθεσης διπολισμός. Περνούμε έτσι την ευθύνη σε ειδικούς και η βεντάλια του φυσιολογικού μετατρέπεται σε φάσμα δυσλειτουργίας. Οπως ανακουφιστικά δήλωσε ένας ψυχίατρος: έχουμε κανονικά παιδιά με κανονικά προβλήματα, που τα βάζουμε στον αγωγό που ονομάζουμε «ψυχική υγεία». Δημιουργούμε ασθενείς ταχύτερα απ’ ό,τι θεραπεύουμε.
Καμιά στρατιά νοσοκόμων, ψυχολόγων, θεραπευτών δεν μπορεί να βοηθήσει στη λύση των προβλημάτων λειτουργικά άτολμων ανθρώπων. Δεν υπάρχει κανένα χάπι που να εξοντώνει τις αγωνίες. Οι αγωνίες, όπως και οι φοβίες, είναι σαν τα ρετρό, διαχρονικά, ξύλινα παιχνίδια που χτυπάς ένα ξύλο και πετάγεται αυτομάτως ένα διπλανό.
Το πρόβλημα είναι ότι η γενιά Z έχει εμάς, τους φοβικούς, για γονείς. «Είναι αρρώστια του καιρού μας», γράφει ο Σαίξπηρ στον Ληρ, «να οδηγούν τρελοί στραβούς». Επιμελούμαστε την καθημερινότητά τους και τους διδάσκουμε ότι όλοι και όλα αποτελούν μια «ξένη απειλή». Γονείς, σχολείο και θεσμοί δουλεύουμε παρέα για να τους πείσουμε ότι ο κόσμος είναι «επικίνδυνος». Τους αποτρέπουμε από τα ρίσκα, τις συγκρούσεις, τους ενθουσιασμούς, δηλαδή την εμπειρία που λέγεται ζωή.
Στην ουσία ακινητοποιούμε τη λειτουργία του μυαλού για την πλούσια, δαιδαλώδη, συχνά ακατανόητη διαδρομή της ζωής. Κι έτσι ακυρώνουμε τη δυνατότητα να ξεπερνούν τα εμπόδια, να διαπραγματεύονται τις δυσκολίες, να υποτάσσουν τις αγωνίες που θα βρεθούν στον δρόμο τους. Η έλλειψη των εφοδίων για την πραγματικότητα της μη ελεγχόμενης ζωής είτε καταλήγει σε απάθεια και σε ακινησία είτε σε θυμό και σε μια τρομακτικά βίαιη παραβατικότητα. Είναι ένας φαύλος κύκλος.
*Η κ. Ελεάννα Βλαστού είναι συγγραφέας και ζει στο Λονδίνο.