Σε ομιλία του στην Αθήνα το 1955, ο Αλμπέρ Καμί έκανε μια «πρόταση
εργασίας» για τις συνθήκες που ευνοούν την τραγική κατανόηση της
ανθρώπινης ζωής. «Φαίνεται ότι στη Δύση η τραγωδία γεννιέται κάθε
φορά που το εκκρεμές του πολιτισμού βρίσκεται στη μέση μεταξύ μιας
ιερής κοινωνίας και μιας κοινωνίας που δομείται γύρω από τον
άνθρωπο», είπε, αναφερόμενος στην Αθήνα και στην άλλη χρυσή εποχή
της τραγωδίας, την Ευρώπη του Σαίξπηρ και των Ισπανών και Γάλλων
του 17ου αιώνα.
Σύμφωνα με τον Καμί, η κατανόηση της τραγωδίας ανθεί: «Οποτε, από
ιστορικής άποψης, το άτομο ελευθερώνει τον εαυτό του αργά αργά από
τον κορμό των ιερών εννοιών και στέκει αντιμέτωπο με τον αρχαίο
κόσμο του τρόμου και της πίστης. Οποτε, κυριολεκτικά, τα έργα
μετακινούνται από την τελετή της τραγωδίας προς τη σχεδόν
θρησκευτική τελετουργία της ψυχολογικής τραγωδίας. Και κάθε φορά, η
τελική νίκη της ατομικής λογικής… κάνει τη λογοτεχνία της
τραγωδίας να στερέψει για αιώνες».
Ο κόσμος του 1955 ήταν πολύ διαφορετικός από τον δικό μας. Ο
Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, και μαζί του ο φόβος του φασισμού,
είχε τελειώσει μόλις δέκα χρόνια πριν. Ο ελληνικός εμφύλιος είχε
διχάσει την κοινωνία ενώ η χώρα είχε δεθεί δυνατά στο όχημα της
Δύσης, το ΝΑΤΟ, την ώρα που οι περισσότεροι γείτονές μας βρίσκονταν
στο κομμουνιστικό μπλοκ. Στην Ελλάδα, αλλά και στην υπόλοιπη
Ευρώπη, το άτομο γνώριζε ότι κυριαρχούσαν οι «ιερές έννοιες» του
καπιταλισμού, του κομμουνισμού, της ελευθερίας, του ιμπεριαλισμού,
της πίστης, της αθεΐας κ.λπ. Ο τρόμος και η πίστη ελέγχονταν σε
κοινωνικό, και όχι ατομικό, επίπεδο. Δεν είναι τυχαίο ότι για τον
Τζορτζ Οργουελ, στο μυθιστόρημα «1984» (το οποίο έγραψε το 1948), η
τραγωδία βρίσκεται στη συντριβή του ατόμου από την αυταρχική
κοινωνία και από τη δική του αδυναμία.
Σήμερα η έννοια της θρησκείας -κάθε ιδεολογίας που καλύπτει την
ανάγκη του ατόμου να πιστεύει- έχει υπονομευθεί. Ο χριστιανισμός,
με 2,2 δισ. πιστούς, παραμένει η μεγαλύτερη θρησκεία αλλά
κλονίζεται από την ανάγκη να εκσυγχρονιστεί, να συμβαδίσει με τις
ανάγκες των πιστών της. Εως και ο Πάπας Φραγκίσκος, προς αιώνια
τιμή του, αναρωτήθηκε: «Ποιος είμαι εγώ να κρίνω» ομοφυλόφιλους. Ο
κομμουνισμός, στην πιο δυναμική μορφή του, στην Κίνα, εγκατέλειψε
την οικονομική του πλευρά (υιοθετώντας μια μορφή άγριου
καπιταλισμού) και διατηρεί μόνο την πολιτική του έννοια – αυτή του
ενός κόμματος. Ο καπιταλισμός πάει από τη μια κρίση στην άλλη,
αναγκάζοντας κυβερνήσεις και φορολογουμένους να καλύπτουν τις
ζημίες των τραπεζών και των εταιρειών. Οπως ομολόγησε το 2006 ο
Αλαν Γκρίνσπαν, ο επί 18 χρόνια τιμονιέρης του καπιταλισμού, η
ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς τον παρέσυρε. «Ανακάλυψα σφάλμα στο
μοντέλο το οποίο θεωρούσα ότι καθόριζε πώς λειτουργεί ο κόσμος»,
δήλωσε ο πρώην πρόεδρος της αμερικανικής Fed. Οι Κινέζοι αναζητούν
πολιτική ελευθερία και οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι οικονομική
σταθερότητα. Οι μουσουλμάνοι διχάζονται μεταξύ της ανάγκης να
συγχρονιστούν και της εμμονής, με επιστροφή στον Μεσαίωνα.
Στην Ευρώπη, το εγχείρημα της Ενωσης κλονίζεται από την αδυναμία
των χωρών-μελών να θέσουν τη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη πάνω
από το βραχυπρόθεσμο εθνικό συμφέρον, ενώ το δημοσιονομικό βάρος
του κοινωνικού κράτους, καθώς και η δυσθυμία και η δυστυχία των
πολιτών, θέτει υπό αμφισβήτηση και τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της
Ευρώπης: τις δεκαετίες ειρήνης, συνεργασίας και ευημερίας σε μια
ήπειρο που πνιγόταν συνεχώς στο αίμα. Οι ΗΠΑ, υπό τον διανοούμενο
Μπαράκ Ομπάμα, δεν είναι πλέον η αλαζονική υπερδύναμη που επιβάλλει
τη θέλησή της παντού. Είτε συμφωνούσε κανείς μαζί της είτε όχι, η
Αμερική αποτελούσε τον ισχυρότερο παράγοντα στη διεθνή πολιτική
σκηνή. Χωρίς τέτοιον καθοριστικό πρωταγωνιστή, το σκηνικό άλλαξε,
για καλό και για κακό.
Ολα είναι ρευστά. Η Ελλάδα, προπομπός της ευρωπαϊκής
αποδιοργάνωσης, βασίζεται στη βοήθεια απρόθυμων εταίρων για να μην
καταρρεύσει, ανίκανη να προσφέρει σιγουριά στους πολίτες της.
Βρισκόμαστε αντιμέτωποι, μόνοι όσο ποτέ, με τον αρχαίο φόβο του
αφανισμού και την ανάγκη να πιστέψουμε. Η τεχνολογική επανάσταση
μας κάνει κομμάτι μιας ανθρωπότητας που μας παρακολουθεί. Οι
συνθήκες είναι άριστες για να αναμετρηθούμε με τους εαυτούς μας,
για να καταλάβουμε ποιες είναι οι μεγάλες έννοιες της ζωής, αυτές
που γεννούν την αντίληψη της τραγωδίας – της ανάγκης να υπερβούμε
την απελπισία. Να αναρωτηθούμε για το πώς θα βρούμε την ευτυχία
μέσα στην αβεβαιότητα.