Οτίτλος του σημερινού άρθρου παραπέμπει ευθέως στην αναθερμαινόμενη τις μέρες αυτές αντίφαση που συνόδευσε εξ αρχής το ΠΑΣΟΚ. Τη ρητορική της συμμετοχής που συμπίπτει με την υποβάθμιση του οργανωμένου τρόπου λειτουργίας και των θεσμών του κόμματος και του κράτους. Την επαγγελία της γενικευμένης συμμετοχής των πολιτών επανέλαβε ο Γ. Παπανδρέου, μετά την προεπιλογή του από τους αόρατους πυλώνες του καθεστώτος ως διαδόχου του K. Σημίτη (εφημερίδες, 14.1.04).
Απέναντι σε τέτοιες επαγγελίες οφείλουμε να είμαστε κουμπωμένοι. O ίδιος λειτουργεί εξωθεσμικά όπως δείχνουν η συμπεριφορά του έναντι των επιτροπών της Βουλής, η ανάδειξή του σε υποψήφιο πρόεδρο του κόμματος και η διαγραφή βουλευτών με συνοπτικές διαδικασίες. Εκτός τούτου, βιώνουμε σχεδόν καθημερινά την υπονόμευση των θεσμών και, ειδικότερα, τον διασυρμό της Βουλής και των αντιπροσωπευτικών θεσμών από την κομματική ολιγαρχία. Δεν ήταν μόνον ο κ. Πάχτας με την τροπολογία του το πρόβλημα. Γενικότερα, κρίσιμες αποφάσεις -για εξοπλισμούς, μητροπολιτικά πάρκα, φορολογικές απαλλαγές ισχυρών όπως στην περίπτωση της ALTEC, χαριστικές πράξεις δισεκατομμυρίων στον ποδοσφαιρικό υπόκοσμο- λαμβάνονται αδιαφανώς και χωρίς ουσιαστικό διάλογο ακόμη και στο εσωτερικό της κυβέρνησης.
Τι εμπόδιζε κυβέρνηση και κόμμα έως τώρα να επεκτείνουν και εδραιώσουν τη συμμετοχική δημοκρατία αντί να συγκεντρώνουν εξουσίες και να αποδυναμώνουν τους μη βολικούς «ενδιάμεσους φορείς» με ένα στυγνό κομματισμό (βλέπε AEI και νομαρχιακή αυτοδιοίκηση), αξιοποιώντας τους κοινοτικούς πόρους; Δεν είναι κρίσιμο ό,τι βλέπουμε για την αξιοπιστία συμπαθητικών κατά τα λοιπά υποσχέσεων;
Η ιστορική εμπειρία προειδοποιεί…
Ο πολιτικός λόγος του κ. Παπανδρέου υποδηλώνει ένα είδος παρθενογένεσης. Περιλαμβάνει δηλαδή την υπόσχεση δημιουργίας από το τίποτα. Δεν εξηγεί τι έχει συμβεί έως σήμερα. Υπενθυμίζω λοιπόν ότι το ΠΑΣΟΚ πειραματίσθηκε με πάσης φύσεως μέτρα συμμετοχής από την πρώτη στιγμή που κατέκτησε την εξουσία. Αλλά τα περισσότερα από αυτά:
– Κατέρρευσαν, όπως η περιβόητη «κοινωνικοποίηση» των κρατικών επιχειρήσεων και οργανισμών και τα «εποπτικά συμβούλια».
– Μετετράπησαν σε τυπικές τελετουργίες όπως η οικονομική και κοινωνική επιτροπή («κοινωνικός διάλογος» στην επίσημη ορολογία) και οι τοπικές συνελεύσεις.
– Απεδείχθησαν πρόχειρα και παντελώς αντιπαραγωγικά, όπως οι συμμετοχικές διαδικασίες στα AEI.
– Υπονομεύθηκαν μέσω μυστικών κονδυλίων που διαθέτουν οι υπουργοί (μη κυβερνητικές οργανώσεις) ή της κεντρικής διαχείρισης των κοινοτικών πόρων.
– Εμειναν απλά συνθήματα αριστερής προκάλυψης («ο λαός στην εξουσία»).
Πρόκειται όντως για μια τραυματική εμπειρία1.
Ας προσθέσουμε ότι ο Γ. Παπανδρέου δεν εξετάζει ζητήματα εφαρμογής όπως τα εξής: Σε ποιους τομείς είναι αναγκαία η συμμετοχή; Με ποιους συγκεκριμένους τρόπους; Τι μας υποδείχνει ενδεχομένως η εμπειρία άλλων χωρών; Ποιος είναι ο στόχος πρόσθετων μορφών συμμετοχής πέρα από τους καθιδρυμένους δημοκρατικούς θεσμούς (Κοινοβούλιο κ.λπ.);
Ομως στην όντως ανανεωμένη πλέον ρητορική της συμμετοχής, γιατί περί αυτού πρόκειται και όχι για μια συνεκτική και μελετημένη πρόταση για τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών, μπορεί να αντιτάξει κανείς πολλά ακόμη πέρα από το γεγονός ότι δεν είναι συγκεκριμένη (φυσικά), αποδεικνύεται ελάχιστα αξιόπιστη λόγω του ποινικού μητρώου του κόμματος και δεν αντλεί τα απαραίτητα διδάγματα από την ιστορική εμπειρία.
Συμμετοχή και αποτελεσματικότητα
Το αίτημα για γενικευμένη «συμμετοχική δημοκρατία» στηρίζεται σε μια προβληματική υπόθεση: Οτι θα επέτρεπε ένα γενικευμένο «αναστοχασμό» ώστε μέσω αυτού να πάρει το πάνω χέρι το γενικό συμφέρον ή το γενικό καλό σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σήμερα, όπου τελικά η πλειοψηφία εμφανίζεται να υπηρετεί ειδικά συμφέροντα κατά κανόνα των ισχυρότερων ομάδων μέσω του κομματικού μηχανισμού που έχει καταλάβει το κράτος.
Το αίτημα της γενικευμένης συμμετοχής, όπως το διατύπωσε ο κ. Παπανδρέου, αποσυνδέει επίσης τις διαδικασίες από ουσιαστικούς στόχους σε οικονομία και κοινωνία. Τονίζει και εξιδανικεύει το «πώς» σε πείσμα της εμπειρίας, και ξεπερνάει το «τι». Αναμένει ότι ένα καλύτερο αλλά μη προσδιοριζόμενο «τι» θα προέλθει αυτόματα από τα κάτω, πράγμα που θυμίζει το «ένας είναι ο θεσμός, ο κυρίαρχος λαός». Ετσι, αυτός ο πολιτικός λόγος αποδεικνύεται εντέλει εξωπραγματικός μα γλυκόηχος. Αποφεύγοντας το ερώτημα τι ακριβώς θέλει να πετύχει, ο Γ. A. Παπανδρέου δείχνει να μη βλέπει καθαρά το πεδίο και τις δυσκολίες. Ούτε τους πιθανούς συμμάχους. Είναι σίγουρος ότι οι αντιεκσυγχρονιστές του ΠΑΣΟΚ και η διαπλοκή συμφερόντων τον στηρίζουν γι’ αυτά που λέει περί συμμετοχής της κοινωνίας και δεν εννοούν απλά τη δική τους συμμετοχή και νομή της εξουσίας;
Τελευταία και σπουδαιότερη ένσταση: Με γενικόλογες αναφορές στη συμμετοχή του πολίτη, ο Γ. Παπανδρέου παραβλέπει ένα θεμελιακό πρόβλημα: Πώς ασκείται πολιτική σε όρους γενικού συμφέροντος σε μια κατακερματισμένη κοινωνία και με ανάλογο κόμμα;
Βέβαια, η συμμετοχή της «κοινωνίας των πολιτών» στη σύγχρονη διακυβέρνηση παραμένει στοιχείο ενός σύγχρονου προβληματισμού. Αλλά η συζήτηση παρ’ ημίν διεξάγεται εν πολλοίς υποκριτικά.
Πολυδιάσπαση της κοινωνίας και εκσυγχρονισμός
Πράγματι, αν χαρακτηρίζει κάτι την ελληνική κοινωνία σήμερα, είναι η συντεχνιακή πολυδιάσπαση, δηλαδή η δημιουργία οργανωμένων επιμέρους συμφερόντων που αδιαφορούν παντελώς για το «γενικό καλό». Υπηρετούν απλά τους δικούς τους στόχους. Αντικατέστησαν τις μεγάλες, ας πούμε, «ταξικές» συσπειρώσεις που είχαν οριζόντια αιτήματα. Περιλαμβάνουν ενδοκομματικές συσπειρώσεις, συνδικάτα του δημόσιου τομέα, επιχειρήσεις κατασκευών και MME, και γιατί να μη το πούμε, απλούς πράκτορες που αντλούν δύναμη από τη διασύνδεσή τους με αλλοδαπά κέντρα! Επίσης και συναφώς ο κεντρικός πυρήνας αξιών ή ιδεών για τις οποίες συμφωνούσε η κοινωνία έχει συρρικνωθεί απελπιστικά.
Πώς μπορεί να ασκηθεί αποτελεσματική πολιτική σε όρους γενικού συμφέροντος σε μια κατακερματισμένη κοινωνία; Δεν είναι σαφές ότι σε συνθήκες πολυδιάσπασης της κοινωνίας δεν επιτυγχάνεται τίποτε χωρίς ηγεσία με σαφείς στόχους και χωρίς σταθερούς θεσμούς;
Πρέπει να ερμηνεύσουμε σωστά τα τεκταινόμενα. Υποστηρίζω ότι μπροστά στη συντεχνιακή πολυδιάσπαση της ελληνικής κοινωνίας, το ΠΑΣΟΚ έχασε την ικανότητα να διαμορφώνει συνεκτικό και ουσιαστικό πολιτικό λόγο. O Γ. Παπανδρέου επιχειρεί το ακατόρθωτο: Μέσα σε προεκλογική ρευστότητα να αλλάξει τίτλο και κόμμα και, συγχρόνως, να συγκρατήσει δυνάμεις προσφεύγοντας στην επικίνδυνη απλούστευση των μορφών διακυβέρνησης, στην παράκαμψη των δημοκρατικών θεσμών, στη δημοψηφισματική συνιστώσα και στην προσωποποίηση της πολιτικής! Ολα αυτά ευνοούν μια αντιφιλελεύθερη ολιγαρχία και, ποιος ξέρει, ικανοποιούν την ενοχλημένη από τον αντιαμερικανισμό του ΠΑΣΟΚ κυβέρνηση των ΗΠΑ. Τελικά, ο Ελ. Βενιζέλος είχε δίκαιο: «O τρόπος με τον οποίο επιχειρείται η διαδοχή είναι τυχοδιωκτικός».
(1) O κ. Πάνος Καζάκος είναι καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Σημείωση:
1. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. τη μελέτη μου «Ανάμεσα σε κράτος και αγορά – οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα 1944-2000», Πατάκης, Αθήνα 2001.