Πριν από 20 χρόνια, ο νεαρός Μαρκ Μαζάουερ στερέωσε το σακίδιο στην πλάτη του και εγκαταλείποντας τον σιδηροδρομικό σταθμό περιπλανήθηκε μέσα στους δρόμους και τα σοκάκια της Θεσσαλονίκης. Ηταν η πρώτη φορά που βρισκόταν στην πόλη του Θερμαϊκού, αλλά σε όλα τα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι σήμερα, μέσα του κυοφορούσε αυτό το καταπληκτικό βιβλίο γι’ αυτή την πόλη, τη μοναδική όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία. «Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι, 1430 – 1950» (Χάρπερ Κόλινς, 537 σελ., 25 λίρες).
Αλληγορίες ζωής
Σήμερα, ο Μαζάουερ είναι ένας διακεκριμένος ιστορικός και η Θεσσαλονίκη είναι το τέλειο θέμα του. Βυζαντινή, το 1430 κατελήφθη από τους Οθωμανούς Τούρκους, μεταβαλλόμενη σε προκεχωρημένο φυλάκιο του Ισλάμ στην Ευρώπη, μολονότι εμπλουτισμένη από ένα πλούσιο κύμα Εβραίων προσφύγων από τη χριστιανική Ισπανία, οι οποίοι και αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της. Στον 20ό αιώνα οι Ελληνες εξεδίωξαν τους Μουσουλμάνους και το 1944 ήρθαν οι Γερμανοί και εξολόθρευσαν σχεδόν όλους τους Εβραίους. Ετσι, λοιπόν, στέκοντας εκεί, στην κεφαλή του Αιγαίου, η Θεσσαλονίκη παρέχει αξιοθαύμαστο αλληγορικό υλικό για έναν χρονικογράφο του 21ου αιώνα.
Και το βιβλίο τούτο είναι χρονικό. Είναι κατ’ ουσίαν, παρά τον υπότιτλό του, μια ιστορική καταγραφή γεγονότων και όχι μια ανάκληση. Προφανώς, ο συγγραφέας, από τότε που στερέωσε το σακίδιο στην πλάτη του, έχει επισκεφθεί την πόλη αμέτρητες φορές, αλλά δεν είναι Πάτρικ Λι Φέρμορ, ούτε αφήνεται σε αισθητικούς υποκειμενισμούς. Αυτό που κάνει, σχεδόν τέλεια, είναι να εκφράζει το ιστορικό νόημα της Θεσσαλονίκης στο διάβα των γενεών, επαληθεύοντας την ιστορία του με την αρωγή στοιχείων, από τον 15ο έως τον 20ό αιώνα.
Οι εντόπιες αλληγορίες είναι προφανείς. Επί πέντε αιώνες η Θεσσαλονίκη ανήκε σε μια αυτοκρατορία, κυβερνώμενη από τους σουλτάνους της Κωνσταντινούπολης, ο πληθυσμός της όμως ήταν ένας λαός τριών πίστεων και θρησκειών, μουσουλμάνοι, χριστιανοί και εβραίοι. Ως επί το πλείστον ζούσαν ειρηνικά αναμεταξύ τους. Μπορεί καταστροφές να τους απειλούσαν, τα δυναστικά και αυτοκρατορικά πάθη να τους ταρακουνούσαν αλλά, όσο υπήρχε η αυτοκρατορία, επικρατούσε θρησκευτική ανοχή. Μιναρέδες αντικατέστησαν τους θόλους των βυζαντινών εκκλησιών, στο φόντο τού ορίζοντα, κάποιες εκκλησίες έγιναν τζαμιά, αλλά γενικά το σύστημα της Ορθοδοξίας παρέμεινε ανέπαφο και άκμαζε ο ιουδαϊσμός.
Εθνότητες και έθνη
Καθώς η Δύση βυθίζεται όλο και περισσότερο στην αναχρονιστική αντιπαλότητα με το Ισλάμ, η ιστορία αυτή μπορεί να αναγνωσθεί και σαν θρήνος για το χαμένο μεγαλείο του Ισλάμ? μάλιστα μερικά από τα πιο μελαγχολικά κεφάλαια του βιβλίου του Μαζάουερ αναφέρονται στην εξορία στη Θεσσαλονίκη του τελευταίου αξιομνημόνευτου σουλτάνου, του Αβδούλ Χαμίτ Β΄.
Μια άλλη αλληγορία της Θεσσαλονίκης αφορά τον εθνικισμό. Επί αιώνες ήταν η πόλη με τις τρεις θρησκείες, τρεις φυλές που ουδέποτε συγχωνεύτηκαν σε μια ενότητα. Οι πολιτισμοί τους συνυπήρχαν αλλά σπανίως συνεμείχθησαν. Αυτό ήταν γόνιμο έδαφος για έναν εθνικισμό που επεκτεινόταν στην Ευρώπη. Και το 1911 ακόμη, όταν οι διάφορες εθνότητες της Θεσσαλονίκης είχαν πολύχρονη άσκηση στην ανοχή, αυτοαποκαλούνταν «έθνη». H πειθαρχία της αυτοκρατορίας είχε διατήρσει την ενότητα της πόλης. Ηταν μια αυτοκρατορία που αναγνώριζε το δικαίωμα των τριών θρησκειών να συνυπάρχουν υπό την αιγίδα της. Είναι τούτο όμως, αναρωτιέται κανείς, θεμιτό επιχείρημα για τον ιμπεριαλισμό, καθώς θα υποστήριζαν κάποιοι Αμερικανοί; Αληθεύει βεβαίως ότι η γειτονική αυτοκρατορία των Αψβούργων ήταν ένα χαλί υφασμένο από διαφορετικούς λαούς -αργότερα εθνότητες- που την αρμονία του έδινε η κεντρική εξουσία. Και αληθεύει ότι όταν οι Ελληνες πήραν τη Θεσσαλονίκη, η παλιά ισορροπία της πόλης κατέρρευσε. Σήμερα, ελάχιστα δείγματα του παλιού ισλαμικού παρελθόντος της, παραμένουν.
Φαινομενική ενότης
Στη Θεσσαλονίκη, όπως και αλλού, αυτή η θεωρία περί αυτοκρατορίας δεν ισχύει. H επόμενη νέα τάξη που ήρθε, το Γ΄Ράιχ, ανέδειξε το μεγάλο ελάττωμα του ιμπεριαλισμού, την κατάχρηση εξουσίας, αρπάζοντας με τη βία ολόκληρα τμήματα του πληθυσμού της, χιλιάδες πολίτες και στέλνοντάς τους στον αδυσώπητο θάνατό τους, στη μακρινή Πολωνία. Ηταν μόνο μια σταγών θρησκείας, ένα μέρος του ισλαμικού δόγματος, που εξασφάλισε για τόσο πολύ το κύρος της κυριαρχίας. Και αν η μεγαλοθυμία είναι τιμητική μέσα στο μεγάλο πλαίσιο της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, όμως, καθώς δείχνει ο Μαζάουερ, τούτο δεν σημαίνει ότι η κάθε λεπτομέρεια είναι ενθαρρυντική.
Αντιθέτως, υπάρχουν σελίδες που στάζουν αίμα. Στο ξετύλιγμα της ιστορίας, ο αναγνώστης συναντά ληστές, λοιμούς και λιμούς, λογιών αποστάτες, πυρκαγιές, σφαγείς, απατεώνες, μοναχούς, πλήθη προσφύγων, ψευτομεσσίες, φονικά, διαφθορά και διαφθορείς κ.ά. Το 1920 ένας Αμερικανός παρατηρητής έγραψε ότι η Θεσσαλονίκη τού θύμιζε «σαπουνόπερα» (μια από τις πιο πρώτες χρήσεις του όρου) και μολονότι η αναλογία φαίνεται σήμερα ανόητη, η ιστορία της πόλης όντως δείχνει σαν μεγάλης διάρκειας θεατρικό θέαμα.
Σήμερα η Θεσσαλονίκη είναι αρχετυπικά ελληνική, γεμάτη με ελληνικά αρχιτεκτονήματα του 20ού αιώνα, η δεύτερη πόλη της ελληνικής Δημοκρατίας και όχι η ωραιότερη. O κάποτε ξακουστός της ουρανός, όμοιος με της Κωνσταντινούπολης, φτώχυνε με την απουσία των μιναρέδων – μόνο ένας έχει μείνει. Οι ταξιδιώτες του 19ου αιώνα γοητεύονταν από τη ρομαντική της θέα, όπως και από τον ανατολίτικο μύθο της πόλης σε όλους τους αισθησιακούς και μυστηριακούς υπαινιγμούς του. Κανείς δεν μιλά γι’ αυτά πια και η τέτοια φήμη της Θεσσαλονίκης έχει σβήσει.
Μεγαλειώδης κληρονομιά
Η σημερινή της φύση είναι η πολυεθνικότητα. H ολοένα επεκτεινόμενη, σύγχρονη Θεσσαλονίκη μοιάζει όσο ποτέ στο παρελθόν της, με όποια άλλη πόλη. O Μαζάουερ καταλήγει την εξιστόρησή του με βραχείς συμπυκνώσεις της πρόσφατης προόδου της που λειτουργούν ως αντικορυφώσεις στα εξαιρετικά γεγονότα του παρελθόντος της. Προσδίδει, όμως, στην παλιά πόλη περηφάνεια και εξυμνεί μια και καλή τη μοιραία και μεγαλειώδη κληρονομιά των κατοίκων της, όχι των Μουσουλμάνων Τούρκων, των Ορθοδόξων Χριστιανών ή των Εβραίων, αλλά των, εκ χάριτος ή καταδίκης της Ιστορίας, Θεσσαλονικέων.
