Συνήθεια κάποιων ετών τώρα να εμπιστεύομαι στους αναγνώστες της επιφυλλίδας προσωπικές μου κρίσεις, εντυπώσεις, αξιολογήσεις από διαβάσματα του καλοκαιριού. Δίχως αξιώσεις βιβλιοκριτικής εγκυρότητας, αλλά μόνο για τη χαρά να κοινωνείται η εμπειρία της ανάγνωσης, αυθόρμητα και απροκατάληπτα. Σήμερα, που ακόμα και το τι διαβάζουμε το υπονομεύουν καμουφλαρισμένα τεχνάσματα δήθεν στατιστικού εντοπισμού «ευπώλητων» βιβλίων ή πένες ευπώλητες σε αετονύχηδες εμπόρους και σε ιδεολογικές στρατεύσεις επικερδέστατες.
Στο φετινό, λοιπόν, καλοκαίρι πρώτη μου μεγάλη έκπληξη ήταν ένα ελληνικό μυθιστόρημα: Το τελευταίο του Ισίδωρου Ζουργού, που έχει τίτλο «Στη σκιά της πεταλούδας» (Εκδόσεις Πατάκη). Είχα διαβάσει στο παρελθόν άλλα δύο δικά του μυθιστορήματα και με είχε εντυπωσιάσει το έκτακτο ταλέντο, η δουλεμένη δεξιότητα του χαρισματικού αφηγητή. Τώρα ο Ζουργός μάς δίνει ένα ιστορικό μυθιστόρημα «του ευρύτερου βορειοελλαδικού χώρου», όπως λέει: Το χρονικό δύο οικογενειών που απλώνεται σε τρεις ολόκληρες γενιές ξεριζωμών, πολέμων, μόχθου σκληρής καθημερινότητας.
Συναρπαστική πλοκή, εκπληκτική ζωντάνια αφηγηματικού λόγου, ένσαρκος στη ζωή προβληματισμός για το «πανάρχαιο δράμα, τη συνάντηση του ανθρώπου με την προσωπική του αποτυχία και πτώση». Δεν έχω χαρακτηρισμούς προσφυέστερους να αποδώσω σε αυτό το εξαίρετης μαστοριάς λογοτεχνικό έργο. Γνώμη μου είναι πως, αν με τον Τσίρκα το ελληνικό μυθιστόρημα έκανε άλμα πέρα από τον Βενέζη, τον Μυριβήλη, τον Καραγάτση, τώρα με τον Ζουργό είναι κιόλας διακριτή η απόσταση πέρα και από τον Τσίρκα. Περιμένω να δω αν θα δικαιωθεί η κρίση μου στις «από στόμα σε στόμα» αξιολογήσεις των αναγνωστών.
Δεύτερη αποκάλυψη (καθυστερημένη) φέτος το καλοκαίρι, ο Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, ο Εβραίος μυθιστοριογράφος που πήρε το Νόμπελ το 1978 γράφοντας όλα του τα βιβλία σε γίντις, στη Νέα Υόρκη όπου έζησε. Διάβασα πρώτο το συναρπαστικό «Σκιές στον ποταμό Χάντσον» (Εκδόσεις Καστανιώτη) σε πολύ καλή μετάφραση (προσόν καθόλου αυτονόητο). Κεντρικό θέμα η παραδοσιακή θρησκευτική πίστη των Εβραίων στην αναμέτρησή της με τον πειρασμό της νεωτερικής «εκκοσμίκευσης». Θαυμαστό ταλέντο μυθιστορηματικό που αναδείχνεται αντιπαλεύοντας τα μέγιστα και ουσιώδη της υπαρκτικής περιπέτειας του ανθρώπου. H μεγάλη λογοτεχνία είναι πάντοτε συνάρτηση της πάντοτε ακριβοπληρωμένης προσωπικής πάλης του συγγραφέα για ψηλάφηση «νοήματος» πέρα από φτηνούς ναρκισσισμούς.
Μοιάζει μεγαλόστομο, αλλά διαβάζοντας τον Σίνγκερ είχα την αίσθηση ότι κάπως έτσι θα μπορούσα να φανταστώ μια εβραϊκή παραλλαγή του Ντοστογιέφσκι. Βέβαια η «λύση» στην αναμέτρηση της πίστης με τον ηδονικό ίλιγγο του νεωτερικού μηδενισμού, είναι για τον Σίνγκερ, στις «Σκιές» η φυγή από το εδώ και τώρα, η θωράκιση με τη σιγουριά τύπων και κληροδοτημάτων βίου άσχετων με την αμεσότητα γόνιμου «νοήματος» της ζωής. Ομως, για να φτάσει σε αυτή τη φυγή, μοιράζει στους ήρωές του ρόλους σχεδόν καραμαζοφικούς ή των «Δαιμονισμένων» ανατέμνοντας συναρπαστικά την υπαρξιακή τραγωδία του νεωτερικού ανθρώπου.
Βρήκα πολύ σημαντικά λογοτεχνήματα και τα βιβλία του «O σατανάς στο Γκόραϋ» (Εκδόσεις Ινδικτος) και «Στο δικαστήριο του πατέρα μου» (Εκδόσεις Εστία), ενδεικτικά της πεζογραφικής του ιδιοφυίας. Αλλά το μυθιστόρημα που δικαιώνει, νομίζω, τον παράτολμο παραλληλισμό με τον Ντοστογιέφσκι είναι «O σκλάβος» (Εκδόσεις Καστανιώτη). Πέρα από τα σαγηνευτικά λογοτεχνικά του χαρίσματα, είναι κορυφαίο μέτρο ανθρώπινης ολοκλήρωσης (μέτρο προσδιορισμού της «αγιότητας» όπως θα λέγαμε στη χριστιανική γλώσσα). Τέτοιου είδους λογοτεχνικό επίτευγμα απέχει από τις επίσημες εκφάνσεις του Εβραϊσμού σήμερα, όσο απέχει και ο Παπαδιαμάντης από τις θεσμικές εκφάνσεις της Ελληνορθοδοξίας.
Με συγκίνηση και ενθουσιασμό θέλω να προτρέψω τον αναγνώστη μου σε μια ακόμα λογοτεχνική απόλαυση: Δύο κείμενα του Πιερ Μισόν (Pierre Michon) «O βίος του Ζοζέφ Ρουλέν – Κύριοι και υπηρέτες» (Εκδόσεις Εστίας). Πριν από δύο χρόνια είχα συστήσει καταγοητευμένος το πρώτο του βιβλίο που μεταφράστηκε στα ελληνικά: το «Βίοι ελάσσονες» (Ινδικτος) σε θαυμάσια μετάφραση (δεν μπορώ να πω το ίδιο και για τη μετάφραση του καινούργιου τώρα έργου του).
Ανασαίνει κανείς και πάλι τον αέρα του έκτακτου χαρίσματος επίπονα δοκιμασμένου, σαρκωμένου σε κατακτημένη σοφία συναρπαστικής αισθαντικής διαύγειας.
Απόρησα και πάλι εφέτος το καλοκαίρι με το είδος του αφηγηματικού λόγου που μάλλον πλεονάζει στην ελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Λόγου που στοχεύει πρωταρχικά στον εντυπωσιαμό του αναγνώστη, ξοδεύεται στην αναζήτηση «ευρημάτων», στον αυτοηδονισμό της επίδειξης ταλέντου, πραγματικού ή υποθετικού: Λογοτεχνία δέσμια στο τυπικό σύνδρομο ανασφάλειας του Νεοέλληνα. Δεν θα ήταν κομψό να παραθέσω τίτλους λογοτεχνημάτων της φετινής σοδειάς που σε κάνουν να διερωτάσαι για ποιο λόγο έπρεπε να εκδοθούν. Αλλά και βιβλιοκρισία αδέσμευτη λειτουργεί μόνο περιθωριακά ή κατ’ εξαίρεση, ενώ και η κρατική ακόμα τηλεόραση, στις θλιβερής υποστάθμης βιβλιοκριτικές της απόπειρες, ελέγχεται (άσχετα με κυβερνήσεις) από τη γνωστή κλίκα των Ταλιμπάν της «προόδου».
Οι άνθρωποι νομίζουμε (ή καμωνόμαστε) ότι μας χωρίζουν οι «πεποιθήσεις» μας, οι σκοπεύσεις μας, οι οικονομικές μας απολαβές. Δεν θέλουμε να δούμε ότι αυτό που καισαρικά μάς χωρίζει είναι μόνο η ποιότητα, όσο κι αν είναι δύσκολο να την ορίσουμε με έννοιες.
Διαβάστε, λ.χ. ένα βιβλίο που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Printa: «O Σιοράν μιλάει για τον Σιοράν», και ξαναδιαβάστε για σύγκριση το μικρό βιβλίο του Παναγιώτη Κονδύλη, «H ηδονή, η ισχύς, η ουτοπία» (Εκδόσεις «Στιγμή»). Με τις απόψεις και αναλύσεις του Κονδύλη μπορεί κανείς να διαφωνεί, υποκλίνεται όμως στην ποιότητα: στη στέρεη γραφή, τη ρωμαλέα σκέψη, τον γόνιμο προβληματισμό. Στο βιβλίο του διάσημου στη Δύση Σιοράν ψηλαφούμε τον όποιο λόγο, τη ναρκισσική κενή περιαυτολογία, τους ελάχιστα σοβαρούς πομπώδεις αφορισμούς, δηλαδή το κενό, το τίποτα.
Αυτά, δίχως αξιώσεις βιβλιοκριτικής εγκυρότητας και μόνο για τη χαρά να κοινωνείται η περιπέτεια της ανάγνωσης.