Οι αρχαιολογικοί χώροι είναι, εξ ορισμού, σημεία όπου οι ζωντανοί κυκλοφορούν ανέμελοι ανάμεσα στις συγκεντρωμένες σκιές των νεκρών. Είναι σαν πηγάδια όπου, ενώ ο επισκέπτης στέκεται στο φως της ημέρας και η φαντασία του γεμίζει με εικόνες για το πώς θα ήταν ο χώρος όταν οι κάτοικοί του ήταν ζωντανοί, κάτω από τα πόδια του τρέχουν σκοτεινές διαδρομές και αόρατα ποτάμια αίματος. Αυτοί είναι τόποι όπου άνθρωποι έζησαν, μεγαλούργησαν, εγκλημάτησαν, δημιούργησαν, πολέμησαν, νίκησαν, έχασαν και πέθαναν. Εδώ η παρουσία των νεκρών είναι πιο έντονη και από αυτή στα νεκροταφεία, επειδή οι σκιές τους υπάρχουν ανάμεσα στα μικροπράγματα της καθημερινότητας, επειδή οι σημερινές γενιές περνούν μέσα από τους τοίχους που έκρυψαν όνειρα και φονικά. Τα νεκροταφεία δεν μεταδίδουν τέτοια πάθη. Το δέος που αισθάνεται κανείς μπροστά στο θάνατο είναι πολύ πιο έντονο όταν αντικρίζει στην Πομπηία τα εκμαγεία των πτωμάτων -εκείνων που απέτυχαν στην απεγνωσμένη τους προσπάθεια να σωθούν- απ’ ό,τι μπορεί να αισθανθεί σε ένα νεκροταφείο, όπου οι νεκροί στολίστηκαν με δάκρυα και τιμές. Στους τόπους όπου έζησαν οι νεκροί αισθάνεται κανείς πιο δυνατά τη ματαιότητα της ζωής, τη βαναυσότητα του μοιραίου. Οι αρχαιολογικοί χώροι είναι τα σημεία όπου σκαλίζουμε μέσα στο χώμα και τη στάχτη, μέσα στο σκοτάδι του αγνώστου, να μάθουμε κάτι γι’ αυτούς που χάρηκαν κάποτε το ίδιο φως που χαιρόμαστε εμείς πριν τους καταπιεί το σκοτάδι – σαν να είμαστε εμείς φτιαγμένοι από κάποιο άλλο, άτρωτο υλικό.
Ανάμεσα στις πέτρες και τα σπασμένα υλικά της καθημερινότητας -αγγεία, χτενάκια, ξίφη, ζωγραφιές- αναγνωρίζουμε θραύσματα ζωής. Αλλά οι αρχαιολογικές ανασκαφές είναι -αναπόφευκτα- εργοτάξια διερεύνησης θανάτου, συχνά μαζικού και βίαιου.
Στις Μυκήνες, ο Ερρίκος Σλίμαν έψαχνε τους πρωταγωνιστές της αιματοβαμμένης ιστορίας των Ατρειδών. Στην Τροία, λίγα χρόνια πριν, ο ίδιος είχε βρει την προϊστορική πόλη της οποίας η καταστροφή μέσα σε πόλεμο έδωσε στην ανθρωπότητα το πιο σπουδαίο ποίημα όλων των εποχών. Στο Ακρωτήρι της Θήρας ο Σπύρος Μαρινάτος έψαχνε να βρει την αιτία της καταστροφής του Μινωικού πολιτισμού στην Κρήτη και βρήκε έναν εξίσου σπουδαίο κόσμο διατηρημένο μέσα στις επιστρώσεις γης που άφησε πίσω της η έκρηξη του ηφαιστείου που έσβησε την πόλη αλλά την προστάτευε έως τις ημέρες μας. Με τραγική ειρωνεία, η επιβεβλημένη και εμπνευσμένη προσπάθεια να διατηρηθούν τα ευρήματα για μελλοντικές γενιές προκάλεσαν το θάνατο ενός επισκέπτη στον αρχαιολογικό χώρο προχθές, όταν το υπό κατασκευήν, υπερσύγχρονο στέγαστρο κατέρρευσε.
Το 1979, ο Γιάννης και η Εφη Σακελλαράκη έκαναν τη συγκλονιστική ανακάλυψη μιας ανθρωποθυσίας στο ορεινό ιερό της Ανεμοσπηλιάς κοντά στις Αρχάνες της Κρήτης. Απ’ ό,τι φαίνεται, μία γυναίκα και ένας άνδρας που σκοτώθηκαν όταν το κτίριο κατέρρευσε στον μεγάλο σεισμό του 1700 π.Χ. είχαν μόλις θυσιάσει έναν νεαρό, μάλλον σε μία απέλπιδα προσπάθεια να αποτρέψουν το μεγαλύτερο κακό. Σε σχεδόν κάθε πόλη που ανακαλύπτεται από του αρχαιολόγου η σκαπάνη βρίσκει κανείς ίχνη πολέμου, σεισμού και φωτιάς. Η μοίρα του ανθρώπου είναι ο θάνατος, και συχνά είναι βίαιος και απρόσμενος, σαν αυτόν που έβαψε με αίμα πάλι τη Θηραϊκή γη. Αν σκεφθεί κανείς ότι ο ίδιος ο Μαρινάτος έχασε τη ζωή του, πέφτοντας μέσα στον ίδιο τον χώρο της ανασκαφής, αναρωτιέται μήπως ο Ελία Κανέτι είχε δίκιο στο σημαντικότερό του έργο -το «Μάζα και Εξουσία»- όταν υποστήριζε ότι οι νεκροί εχθρεύονται τους ζωντανούς και κάνουν ό,τι μπορούν να τους φέρουν κοντά τους. Υπάρχει, βέβαια, και η εξήγηση που δίνει ο Ομηρος στην Οδύσσεια. Οταν ο Οδυσσέας πάει στον Κάτω Κόσμο να μιλήσει με τους νεκρούς, πρέπει να τους προσφέρει αίμα για να μπορέσουν οι σκιές νεκρών ηρώων να αποκτήσουν τη λίγη δύναμη που τους χρειάζεται για να μιλήσουν.
Ετσι και το Ακρωτήρι μας θύμισε πάλι ότι μπορεί να μην έχουν βρεθεί τα σωματικά ίχνη των παλαιών κατοίκων του, αλλά η πόλη αυτή καταστράφηκε βίαια και οι άνθρωποί του, πέρα από τα σπουδαία έργα τέχνης και κτίσματα που άφησαν, πέθαναν είτε κάπου κοντά είτε στην εξορία. Και μέσα στη θλίψη μας για τον άνθρωπο που το ενδιαφέρον του για τα αρχαία τον οδήγησε στο Ακρωτήρι και στο θάνατο, πέρα από την ανησυχία για το μέλλον της ανασκαφής, αναγνωρίζουμε ότι η τραγωδία της Παρασκευής είναι άλλο ένα επεισόδιο στη μακραίωνη και απρόβλεπτη περιπέτεια του Ακρωτηρίου.
Σήμερα οι σκιές της Θήρας μας λένε ότι μπορεί να νομίζουμε ότι είμαστε εκεί «τουρίστες» ή ότι αυτά που χτίζουμε θα στέκονται αιώνες, αλλά οι κανόνες της ζωής και του θανάτου που ίσχυαν γι’ αυτούς ισχύουν και για εμάς.