Κάθε άνθρωπος καταλαμβάνει στη ζωή τον χώρο που του χρειάζεται για να εκφρασθεί. Κάποιος πληθωρικός σαν τον Γιώργο Κατσίμπαλη (εξάδελφο του Λορεντζάτου) αφήνει ελάχιστο κενό γύρω του, άλλοι σαν τον Ζήσιμο Λορεντζάτο (1915-2004) θυμίζουν τις μοναχικές φιγούρες του Τζιακομέτι που πορεύονται μέσα στο κενό.
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος άφησε εκτός από σημαντικό συγγραφικό έργο και ένα έλλειμμα πληροφοριών για το άτομό του, που ούτε οι εγκάρδιοι φίλοι του μπορούν να συμπληρώσουν. Για να πυκνώσουν οι ψηφίδες της προσωπογραφίας του θα πρέπει να αναζητηθούν στιγμές εκμυστηρεύσεων, σαν αυτές στην αλληλογραφία του με τον Γιώργο Σεφέρη (Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος [επιμ.] Γράμματα, 1948-68, Αθήνα, 1990). Από όσα ξέρουμε, είναι φανερό ότι αντιπαθούσε τον επαρχιωτισμό σε κάθε του μορφή, όπως άλλωστε και την αγοραία κοινωνία της εποχής μας. Γύρω στα 1960 έκανε και την επανάσταση που τον απομάκρυνε από τους ορθολογιστές ομοτέχνους του, αναζητώντας τον πυρήνα του «χαμένου κέντρου».
«…η ψεύτικη ζωή μας κάνει ψεύτικη και τη γλώσσα μας (…) η αλήθεια δεν επιβάλλεται από τη γλώσσα στη ζωή, αλλά από τη ζωή στη γλώσσα. Με νομοθετικά διατάγματα δεν σώζεται η λαλιά των ανθρώπων. Θα πρέπει να ξαναζήσουμε αληθινά για να ξαναμιλήσουμε αληθινά (…) Αφού η νεότερη τέχνη έχασε το μεταφυσικό κέντρο της, με άλλα λόγια τη ζωή, δεν χρειάζεται να πάμε στην τέχνη, αλλά στο κέντρο, για να βρούμε πρώτα τρόπους ζωής και, αργότερα, τρόπους τέχνης» (Z. Λορεντζάτος, Μελέτες, τ. A΄, Δόμος, 1994, σ. 383-84).
Ποιος είναι όμως ο πυρήνας αυτής της αναζήτησης; Είναι άραγε η χριστιανική ορθόδοξη κοινότητα, όπως πολλοί σημερινοί θαυμαστές του πιστεύουν; Είναι μήπως η προσήλωση σε οποιαδήποτε υπέρβαση της μόνωσης και του υλισμού; Είναι δύσκολο να φανταστούμε τον Ζ.Λ. να εγκαταλείπει την εκλεκτική του μόνωση για να ξαναβρεί την κοινότητα του ορθόδοξου βίου. Είναι πιθανότερο ότι ο Philip Sherrard, βαθύς γνώστης της ορθόδοξης παράδοσης, δεν λάθεψε όταν απέδωσε τη στροφή του Ζ.Λ. προς το χαμένο μεταφυσικό νόημα της τέχνης, σε επιρροή του W.B. Yeats μάλλον, παρά των μυστικών της Ανατολής. (Philip Sherrard, «Ζ.Λ. Τα κρίσιμα χρόνια. Μια προσωπική ανάμνηση», στο Αντί Χρυσέων, Δόμος και Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1995, σ. 59).
O Λορεντζάτος αποτέλεσε ο ίδιος σημαντικό μέρος του έργου του. Σιωπηλός ή ομιλητικός (για θέματα έξω από αυτά της τέχνης του), με άψογη εμφάνιση Βρετανού gentleman (tweed σακάκι, καρό πουκάμισο, παπούτσια στο χρώμα του γυαλισμένου ανοιχτού δέρματος), αντίθετος στον συρμό, ήταν το άτομο που αποστρέφεται το κοπάδι και προβάλλεται στην αφάνεια. Μιλούσε μόνο για ασήμαντα καθημερινά θέματα και αποθάρρυνε τις συζητήσεις που απειλούσαν να παραβιάσουν τον πνευματικό του πυρήνα. Αυτά με τους φίλους. Μπροστά σε ξένους, βυθιζόταν στη σιωπή και γινόταν απόμακρος. Είναι βέβαιο ότι στην Αγγλία βρήκε το κλίμα που του επέτρεπε να ιδιωτεύει και να δουλεύει χωρίς περισπασμούς. O David Ricks χρησιμοποίησε ένα Canto του Ezra Pound που ο Ζ.Λ. μετέφρασε για να τον περιγράψει. «Σαν μοναχικό μυρμήγκι από μια σπασμένη μυρμηγκοφωλιά».
Η σχέση με τον Γιώργο Σεφέρη που αναδύεται από την αλληλογραφία τους προσφέρει ψηφίδες για την κατανόηση του ανθρώπου. Δύο άτομα με ομοιότητες την οικονομία στη χρήση του λόγου, τη γαλλοβρετανική παιδεία, τη συγκρατημένη αισθαντικότητα. H συστολή του Σεφέρη όμως ακολουθούσε μια μελετημένη μανιέρα, ενώ ο Ζ.Λ. φαινόταν πιο γνήσιος. Επειτα, ήταν η διαφορά στην εμφάνιση. O Ζ.Λ. ήταν βολεμένος στην αγαθή συγκυρία της όψης του. O Σεφέρης έδινε την εντύπωση ότι βρέθηκε παγιδευμένος σε ανεπιθύμητο κέλυφος και έδειχνε κουρασμένος από τη συμβίωση με αυτό. Αντίθετα, από τη φιλοσοφική καρτερικότητα του Σεφέρη. O Ζ.Λ. είχε μια χαριτωμένη ανεμελιά και συχνά μια αφοπλιστική αφέλεια. Από περιγραφές φίλων του, όπως ο Γιώργος Παμπούκης, ένιωθε άνετα με τους λαϊκούς ανθρώπους που συναντούσε στις περιηγήσεις τους στο Αιγαίο. Πρόκειται άραγε για τη ροπή των διανοουμένων προς ένα θέμα που ελάχιστα γνωρίζουν και την πεποίθησή τους ότι η αποδοχή από τον φυσικό άνθρωπο αποτελεί κάποια μορφή καταξίωσης;
Είναι σίγουρο ότι είχε κλίση προς καθετί το φυσικό και το παραδοσιακό. Απραγος συνήθως στα πρακτικά της ζωής, αλλά συναινετικός στη σύμπραξη σε κάθε κοινό έργο. Οταν πρωτοήρθε στο σπίτι μου, πριν από είκοσι περίπου χρόνια, θαύμασε την εγκατάλειψη του κήπου και τα αγριόχορτα και αγριολούλουδα που τον είχαν καταλάβει. Αγαπούσε τα φυσικά πράγματα, αλλά ήταν προϊόν βιολογικής εξέλιξης, αν μπορούμε να το πούμε έτσι. Γιος καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο ίδιος σπάνιος λόγιος χωρίς μαθητές. Οι ορθόδοξοι μοναχοί σίγουρα δεν είναι φτιαγμένοι από κύτταρα σαν του Ζ.Λ.
Στον Σεφέρη έγραφε πολύ πριν από τη μεταστροφή του με το «χαμένο κέντρο» (1950): «Ξέρουμε την ανελεύθερη παράδοση της Εκκλησίας (…) Μου φαίνεται πως από την Ερημη Χώρα και πέρα παύω να παρακολουθώ τον Τ.Σ. Ελιοτ. Ανελλιπώς θητεύω μονάχα στον ασύγκριτο τεχνίτη (Ezra Pound), η σωτηρία των ψυχών δεν είναι της αρμοδιότητάς μου. Ευχαριστώ μονάχα τον Θεό, γιατί κάτι τέτοιες ώρες νιώθω καλύτερα πόσο είμαι Ελληνας…».
Τα υπόλοιπα, όπως είπε ο Οράτιος, είναι σιωπή. Μια εύγλωττη όμως σιωπή, σαν τα κενά που αφήνει η σιλουέτα του Λορεντζάτου στον ορίζοντα.
* O Θ. Βερέμης είναι πρόεδρος τού Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ) και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.