Ισως δεν υπάρχει όρος που να έχει επικριθεί περισσότερο τα τελευταία χρόνια από αυτόν της «ιδιωτικοποίησης». Με συνέπεια η πολιτική και διοικητική κουλτούρα στη χώρα από τη μεταπολίτευση και μετά να τέμνεται και να διχάζεται από την οξεία πολλές φορές διαφορά ανάμεσα στους οπαδούς και τους σφοδρούς πολέμιους, που είναι πολυπληθέστεροι, της έννοιας και των αντίστοιχων κανονιστικών προταγμάτων και αξιών. Ενώ υστερεί, αν δεν απουσιάζει παντελώς, μια πιο ενδιάμεση, κριτική και διαλεκτική αντιμετώπιση ενός σύνθετου φαινομένου της σύγχρονης κοινωνικής ζωής.
Ετσι, δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που στο επίπεδο του κανονιστικού, τουλάχιστον, λόγου απαξιώνεται και καταδικάζεται με συνοπτικές ενίοτε διαδικασίες καθετί το ιδιωτικό, το «αγοραίο» ή επιχειρηματικό. Αντιθέτως, το δημόσιο, το κοινωνικό, το μη κερδοφόρο έως αντιπαραγωγικό, αλλά πάντως κοινωφελές, εγείρει αξιώσεις καθολικής σχεδόν αποδοχής και καταξίωσης. Αυτού του είδους η ιδεολογική προκατάληψη προσέλαβε μάλιστα κάποτε τέτοιες διαστάσεις, ώστε να συσκοτίζεται και να μη γίνεται αντιληπτή η πραγματικότητα. Ακόμα, δηλαδή, και στην περίπτωση που σε ορισμένους τομείς της δημόσιας πολιτικής το «δημόσιο» γίνεται αντικείμενο ιδιοτελούς και αδιαφανούς εκμετάλλευσης ή, αντιστρόφως, το «ιδιωτικό» επιτελεί κοινωφελή έργα ή διαθέτει αυξημένο αίσθημα κοινωνικής ευθύνης, τούτο δεν γίνεται αντιληπτό ούτε αποδεκτό.
Παρέλκει να σημειωθεί ότι προϋπόθεση μιας μη ιδεολογικά προκατειλημμένης ανάλυσης και αντιμετώπισης των ζητημάτων αποτελεί «η των ονομάτων επίσκεψις», όπως έλεγαν οι αρχαίοι. Τουτέστιν, η διευκρίνιση των εννοιών, ώστε να καταστεί δυνατός ο δημόσιος διάλογος και η συνεννόηση στη δημόσια σφαίρα μεταξύ ελεύθερων, ισότιμων και λογικών στο μέτρο του δυνατού ανθρώπων.
Με τον όρο «ιδιωτικοποίηση» εννοούμε σε γενικές γραμμές τη διαδικασία μετάβασης από ένα καθεστώς διαχείρισης δημόσιας περιουσίας, που διέπεται κατ’ αρχήν από το δημόσιο δίκαιο, σε ένα καθεστώς ιδιωτικής και πάντως μη κρατικής περιουσίας, που διέπεται κατ’ αρχήν από το ιδιωτικό δίκαιο. Εννοούμε, επίσης, την εισαγωγή στην οργάνωση και λειτουργία δημοσίων υπηρεσιών και οργανισμών στοιχείων και κριτηρίων από το πεδίο της επιχειρηματικής δράσης στην οικονομία της αγοράς. Αυτή η διαδικασία μετατόπισης του άξονα της παροχής και προσφοράς υπηρεσιών που απευθύνονται στο κοινό, παρατηρείται πλέον παγκοσμίως σε ένα ευρύτατο πεδίο τομέων πολιτικής (policy spaces) από την παιδεία, την υγεία και την κοινωνική πρόνοια έως τις μεταφορές και τις τηλεπικοινωνίες, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, την τέχνη, την επιστήμη και τον πολιτισμό, ακόμα και την ασφάλεια των πολιτών.
Η έκταση της μετατόπισης του άξονα παροχής και προσφοράς κοινωνικών υπηρεσιών από το καθεστώς δημοσίου δικαίου σε αυτό του ιδιωτικού δικαίου έχει ως παρεπόμενη συνέπεια την κάμψη της μεταξύ τους απόλυτης διάκρισης και διαφοροποίησης. Η «πτώση του τείχους» των μεταξύ τους διαφορών εμφανίζεται και με τη μορφή της παρείσδυσης τόσο στοιχείων δημοσίου δικαίου και ενδιαφέροντος στη λειτουργία αποκρατικοποιημένων ή ιδιωτικοποιημένων υπηρεσιών, όσο και στοιχείων επιχειρηματικότητας και αποδοτικότητας στη λειτουργία υπηρεσιών και οργανισμών που εξακολουθούν να διέπονται κατ’ αρχήν από το δημόσιο δίκαιο και να ανήκουν στη σφαίρα του δημόσιου τομέα της οικονομίας.
Οι τάσεις αυτές απλά υπογραμμίζουν το ευρύτερο φαινόμενο της αλληλεπίδρασης και της χαλαρής εν πάση περιπτώσει σύζευξης μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας στο δίκαιο, μεταξύ κράτους και κοινωνίας – ή μεταξύ «οίκου» και «πόλεως», κατά την αρχαιοελληνική αντίληψη των πραγμάτων. Η παρείσδυση κοινωνικών ή οικονομικών στοιχείων και παραμέτρων στη δημόσια σφαίρα, όπως και η αντίστροφη πορεία της παρείσδυσης πολιτικών ή δημοσίων χαρακτηριστικών στην επιχειρηματική ή την κοινωνική σφαίρα, αποτελούν γνώρισμα των σύγχρονων πολύπλοκων κοινωνικών δομών και διεργασιών. Τούτο όμως δεν σημαίνει eo ipso ότι αίρεται και καταργείται συλλήβδην το σύνολο των διακριτών στοιχείων και γνωρισμάτων των μορφών δράσης μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας.
Το κρίσιμο ζήτημα έγκειται, εν προκειμένω, στον επακριβή κάθε φορά προσδιορισμό -πράγμα διόλου εύκολο ή απλό- των κραμάτων ή μειγμάτων επίδρασης και επιρροής που ενασκούνται σε συγκεκριμένο τομέα της δημόσιας ή μη πολιτικής, σε συγκεκριμένη μορφή ή τύπο οργάνωσης της παροχής υπηρεσιών του δημόσιου ή μη τομέα της οικονομίας. Τουτέστιν, η πολλαπλότητα των επιδράσεων αποτελεί επιφαινόμενο ή σύμπτωμα της συνθετότητας και πολυπλοκότητας της κοινωνικής δομής στην εποχή μας. Μιας δομής, στη διαδικασία συνύφανσης της οποίας κράτος (Δημόσιο), οικονομία (επιχειρήσεις) και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συμπαραστέκονται και ανταλλάσσουν με τρόπο σύνθετο και δυναμικό όψεις και κριτήρια επίδρασης και επιρροής, που εκφράζουν τις ξεχωριστές σε αυτά «λογικές» και αξίες.
Ακριβώς δε, το πεδίο της κοινωνίας των πολιτών προσφέρεται σήμερα ως ο κατεξοχήν χώρος της διασταύρωσης και εναρμόνισης δημόσιου και ιδιωτικού δικαίου αλλά και αντίστοιχων πηγών επιρροής. Κοντολογίς, το δίκαιο της κοινωνίας των πολιτών δεν είναι ούτε αμιγώς δημόσιο ούτε αμιγώς ιδιωτικό, αλλά είναι μεικτό και έχει υβριδικό χαρακτήρα. Ετσι, το «συνταγματικό» δίκαιο της κοινωνίας των πολιτών καθίσταται, κατά την ορολογία του Teubner, «πολυσυγκειμενικό», απαρτίζεται, δηλαδή, από πολλαπλά στοιχεία και δεδομένα.
Οπότε δεν προσφέρει στην ψύχραιμη ανάλυση και κυρίως στην πληρέστερη αντίληψη των προβλημάτων στη σύγχρονη εποχή, να «φετιχοποιούνται» οι σχετικές έννοιες ή να αντιμετωπίζονται με τρόπο οιονεί «θεολογικό». Είτε πρόκειται για το «δημόσιο», είτε για το «ιδιωτικό» τίποτε δεν είναι εξ ορισμού και εξ αποκαλύψεως καλό ή κακό, αγνό ή μιαρό. Τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και πολυδιάστατα και χρειάζεται να τα αντιμετωπίζει κανείς όχι με δογματισμό, αλλά με πιο ανοιχτή σκέψη και λιγότερη προκατάληψη.
* Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.