Είναι φανερό ότι οι περισσότερες αξιόλογες κινηματογραφικές ταινίες της τελευταίας δεκαετίας ασχολούνται, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, με τη βιαιότητα που κοιμάται μέσα μας. Η βιαιότητα εξεγείρεται συνήθως ως μέσον αυτοπροστασίας ενώπιον απειλής και κινητοποιεί τόσο έντονα τις αισθήσεις, ώστε η τακτική αναρρίπισή τους είναι δυνατό να προκαλέσει σύνδρομο εθισμού.
Οι τίτλοι των αξιόλογων ταινιών που πρόχειρα ανακαλούμε είναι οι: Fargo, Pulp Fiction, Mulholand Drive, L.A. Confidential, Old Boy, Τraffic και πιο πρόσφατα ο «Αποστάτης» του Scorcese. Ακόμη και η κακή, κατά τα άλλα, Τροία βρήκε στο πρόσωπο του Brad Pitt μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία του ομηρικού Αχιλλέα, περίπου ως μανιοκαταθλιπτικού φονιά.
Προσπαθώντας σε προηγούμενο άρθρο να ερμηνεύσουμε την εισβολή της εικονικής βίας αλλά και εκείνης που συμβαίνει στην πραγματικότητα, όμως κάπου μακριά από την «τακτοποιημένη και πεζή ζωή μας» (Κ. Καβάφη, «Θεόδοτος») λέγαμε ότι ίσως ο φόβος και ο οίκτος που προκαλεί είναι συναισθήματα καθαρκτικά της βίας που ενδημεί μέσα μας.
Ομως, αντίθετα από τον κόσμο της αρχαίας τραγωδίας, ο μεταμοντέρνος κόσμος μας είναι χωρίς έρμα. Η βία είναι ανεξήγητη και γι’ αυτό ανεξέλεγκτη. Η ταύτιση του θεατή με τους μεταμοντέρνους ήρωες είναι εξαιρετικά δυσχερής. Στην ταινία Fargo, η αγαθή αστυνομικός, που αναρωτιέται στο τέλος του έργου πώς είναι δυνατόν να γίνονται φοβερά εγκλήματα για λίγες εκατοντάδες δολάρια, δεν ξέρει αυτό που οι συνένοχοι θεατές γνωρίζουν: ότι το ποσό της εξαγοράς των φονιάδων ήταν πολύ-πολύ μεγαλύτερο. Στο L.A. Confidential, ο διεφθαρμένος αρχηγός της αστυνομίας, υπεύθυνος για τις δολοφονίες συναδέλφων του, κηδεύεται με όλες τις τιμές ώστε να μη διαρρεύσει το μυστικό του, που θα αμαύρωνε τη φήμη της αστυνομίας. Στο Pulp Fiction οι αιματηρές ανταλλαγές, οι οποίες ξεπερνούν κάθε γνωστό όριο βίας, γίνονται σκόπιμα αντικείμενο πλάκας. Ο υπόκοσμος στον «Αποστάτη» εμφανίζεται σαν επαναστατική τάξη που απεργάζεται το τέλος της αμεριμνησίας της άρχουσας τάξης. Η τελική σφαγή δικαίων και αδίκων μάς εθίζει στην αντίληψη ότι υπάρχει στην κοινωνία πυραμίδα διαφθοράς, η οποία είναι ακαταμάχητη. Μας εισάγει ακόμα στη μεταμοντέρνα αντίληψη ότι οι ανθρώπινες πράξεις έχουν αποκλειστικά υποκειμενικά ελατήρια και συνεπώς οδηγούνται κυρίως από την ιδιοτέλεια και την αυτοϊκανοποίηση. Η αποβολή κανονιστικών διατάξεων από τη συμπεριφορά του μεταμοντέρνου ανθρώπου καθιερώνει την άμεση αυτοϊκανοποίηση ως ζητούμενο σε όλες τις βαθμίδες της κοινωνίας. Η ανεξέλεγκτη βία έρχεται σαν φυσικό επακόλουθο της αντίληψης αυτής.
Μόνο οι Ανατολίτες σκηνοθέτες διατηρούν ακόμη την ερμηνεία της τραγικής, με την ελληνική έννοια, βίας. Μπορεί στο κορεάτικο Old Boy οι αγριότητες να διαπράττονται επί σκηνής (και όχι εκτός, όπως στους αρχαίους τραγικούς), όμως έχουν ασφαλώς αιτία που αποκαλύπτεται στο τέλος.
Στον αντίποδα της άσκοπης βίας βρίσκεται η ειρηνιστική αντίληψη της ιστορίας όταν αποβλέπει στην κάθαρση από την κάθε μορφής βιαιότητα. Οργανώσεις που ασχολούνται με τη συμφιλίωση των παλαιών εθνικών αντιπάλων και την ειρήνευση πολεμικά βεβαρημένων περιοχών του πλανήτη, καταγίνονται με τη συναινετική, ειρηνιστική αναθεώρηση της ιστορίας. Το Εναλλακτικό Εκπαιδευτικό Υλικό για τη Διδασκαλία της Νεότερης Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης (εκδόσεις του «Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη») αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα. Η συλλογική αυτή προσπάθεια να ξαναγραφτεί η ιστορία χωρίς αιχμές που προσβάλλουν τους συγκατοίκους της Βαλκανικής, αποδίδει το πνεύμα του «πολιτικά ορθού» και μιας κατηγορίας που επιδιώκει τη συμφιλίωση με εργαλείο τη διδασκαλία της ιστορίας. Το εναλλακτικό υλικό που προσφέρουν οι μαρτυρίες από τους Βαλκάνιους είναι απολύτως ευπρόσδεκτο και χρήσιμο για την κατανόηση του «άλλου», του παλιού εχθρού και γείτονα.
Ωστόσο, το «πολιτικά ορθό» ως γνώμονας για τη γραφή της ιστορίας έχει και παρενέργειες. Ενα τέτοιο παράδειγμα βρίσκεται στο βιβλίο εργασίας 2, «Εθνη και κράτη στη νοτιοανατολική Ευρώπη» (CDRSEE, Θεσσαλονίκη, 2006) στις σελίδες 124-125. Πρόκειται για τη «Διακήρηξη της Πρώτης Αντιφασιστικής Συνέλευσης για την Απελευθέρωση του Μακεδονικού Λαού (1944)». Από τον καταστατικό αυτόν χάρτη της Σλαβομακεδονίας απουσιάζει για λόγους πολιτικής ορθότητας έναντι των Ελλήνων ο επίμαχος «Πρόλογος», ο οποίος αναφέρεται στη μη ολοκλήρωση του κράτους των Σκοπίων. Υπάρχει επίσης στο τέλος της διακήρυξης και ένα σύγχρονο σχόλιο που λέει ότι οι «επίσημες δημοκρατικές διακηρύξεις» του ΑΣΝΟΜ δεν πραγματοποιήθηκαν γιατί η «Δημοκρατία της Μακεδονίας μετατράπηκε σε ένα ολοκληρωτικό πολιτικό σύστημα κομμουνιστικού τύπου». Για όσους ξέρουν να ερμηνεύουν τα κείμενα και τα σχόλια, η διατύπωση είναι βέβαια αποκαλυπτική της σημερινής εικόνας της εν λόγω χώρας. Οι παλιοί πρωταγωνιστές του κομμουνιστικού ΑΣΝΟΜ ή οι απόγονοί τους αναβαπτίζονται σε αντικομμουνιστές που καταδικάζουν έτσι συλλήβδην τα πρώτα σαράντα οκτώ χρόνια του κράτους που έγινε πραγματικότητα χάρη στην ιδεολογία για την οποία αγωνίστηκαν οι πατέρες τους. Η σημερινή στάση τους είναι πολιτικά ορθή έναντι της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αλλά ελάχιστα ορθή ιστορικά.
Συμπέρασμα: Η μεταμοντέρνα αντίληψη οδηγεί στον άκρο σχετικισμό της άνευ αντικειμένου βίας, όπως και στον αντίποδά της, την εκπαιδευτική διάδοση μιας αγγελικής θεώρησης της ιστορίας. Σε αντίθεση με την πρώτη, η δεύτερη θεώρηση υπηρετεί τουλάχιστον έναν επιθυμητό στόχο.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ) και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.