«Εμείς κάνουμε μια νηφάλια και, κατά το δυνατόν, αντικειμενική ανάλυση του σχεδίου (Ανάν). Οι θιασώτες του ΟΧΙ εκμεταλλεύτηκαν το κενό που αντικειμενικά δημιουργούσε τόσο ο δικός μας προβληματισμός όσον και άλλων, για να παρουσιάσουν, και μάλιστα με τα πιο μελανά χρώματα, τις αρνητικές μόνον πτυχές του σχεδίου. Υπήρξε υπερβολή, διαστρέβλωση και παραπληροφόρηση… Οσοι αισθάνονται να βολεύονται με την παρούσα διχοτομική κατάσταση εξαπέλυσαν σταυροφορία κατά του σχεδίου, καπηλευόμενοι την Κυπριακή Δημοκρατία. Δημιουργήθηκε, έτσι, ένας παροξυσμός αρνητισμού στην ελληνοκυπριακή κοινωνία που δεν επιτρέπει τον νηφάλιο προβληματισμό και τη νηφάλια συζήτηση. Με τον πιο εύκολο τρόπο η διαφορετική άποψη χαρακτηρίζεται προδοσία».
Δημητρης Χριστοφιας
Συνδιάσκεψη του ΑΚΕΛ
14 Απριλίου 2004
Το παραπάνω παράθεμα του Δημήτρη Χριστόφια είναι μια από τις πολλές μαρτυρίες που αναφέρονται στο πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο του Γλαύκου Κληρίδη, «Ντοκουμέντα μιας Εποχής, 1993-2003»1. Περιδιαβαίνοντας τις 549 σελίδες της πλούσιας μαρτυρίας του πρώην προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, ο αναγνώστης αισθάνεται ότι μελετά τα αποτελέσματα μιας «ιατρικής διάγνωσης» που επισημαίνει, με κάποια απόσταση, την κατάσταση της υγείας της Κύπρου. Η «ασθένεια» αναδείχνεται ως χρόνια, αλλά ευτυχώς όχι ανίατη.
Το πολύτιμο βιβλίο του Γλαύκου Κληρίδη περνάει ένα κεντρικό μήνυμα: πρέπει να υπάρχει πάντοτε αντιστοιχία στόχων και ικανοτήτων. Ρωτά ο συγγραφέας (σ. 365):
«Είμαστε… σε θέση να εξασφαλίσουμε λύση όπως εμείς, με τα δικά μας κριτήρια, την θέλουμε χωρίς διεθνή υποστήριξη και σε αντιπαράθεση με το πνεύμα της συναίνεσης που επιδιώκει ο διεθνής παράγοντας; Οι εμπειρίες μου, από τη συμμετοχή μου στους κατά καιρούς χειρισμούς του Κυπριακού ή από την παρακολούθηση αυτών των χειρισμών τα τελευταία 50 χρόνια, με έχουν πείσει ότι η απάντηση είναι αρνητική. Προσθέτω, δε, ότι όσες φορές η δική μας πλευρά προσπάθησε να πετύχει, χωρίς συμβιβασμούς, τους δικούς της στόχους με τις δικές της δυνάμεις -δηλαδή το ευκταίο και όχι το εφικτό- απέτυχε, με τραγικά για την Κύπρο και το λαό της αποτελέσματα».
Στον περιορισμένο χώρο μιας επιφυλλίδας μπορούμε ενδεικτικά μόνο να παραθέσουμε λίγα δείγματα που αντικατοπτρίζουν τον ρεαλιστικό προβληματισμό του ιστορικού Κύπριου ηγέτη. Οι δυσμενείς, για την Κύπρο, συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου δημιούργησαν ένα κράτος (1960) βραχυκυκλωμένο από τα εθνοτικά βέτο Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων και, συγχρόνως, «εγγυημένο» από τρεις δυτικές δυνάμεις (Ελλάδα, Τουρκία και Βρετανία). Οπωσδήποτε το καθεστώς της Ζυρίχης θα ήταν λιγότερο επώδυνο αν δεν είχε προηγηθεί ο ηρωικός, αλλά άνισος, αντιαποικιακός αγώνας των Κυπρίων εναντίον της Βρετανίας και, με πρόσκληση των Βρετανών, της Τουρκίας. Παραδόξως, μια από τις πρώτες καθαρά προσωπικές επιλογές του εθνάρχη Μακαρίου ήταν να ταυτίσει τη μικρή του χώρα με το Κίνημα των Αδεσμεύτων, παραβλέποντας το γεγονός ότι η Κύπρος είχε τεθεί θεσμικά και πολιτικά υπό τον έλεγχο τριών ευρωατλαντικών εγγυητριών δυνάμεων.
Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, το εγκληματικό πραξικόπημα της χούντας του Ιωαννίδη άνοιξε την κερκόπορτα της εισβολής και της παρατεταμένης τουρκικής κατοχής στο βόρειο τμήμα της Μεγαλονήσου (37% του συνολικού της εδάφους). Οπως επανειλημμένα τονίζει ο Γλαύκος Κληρίδης, το χουντικό πραξικόπημα άμβλυνε την αντίδραση του διεθνούς παράγοντα στην τουρκική εισβολή και οδήγησε σε μία αλυσίδα αποφάσεων και ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας και της γενικής συνέλευσης του ΟΗΕ που, δυστυχώς, δεν είχαν δεσμευτικό (εκτελεστέο) χαρακτήρα.
Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου του Γλαύκου Κληρίδη είναι αφιερωμένο στη δεκαετία της προεδρίας του (1993-2003). Είναι χρόνια κρίσιμης σημασίας για τους προσανατολισμούς της Κύπρου. Η χρεοκοπία του υπαρκτού σοσιαλισμού στην πρώην Σοβιετική Ενωση και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου άνοιξαν τον δρόμο για την ιστορική στροφή στην πορεία της Κύπρου. Χωρίς να εγκαταλείψει το Κίνημα των Αδεσμεύτων, η Μεγαλόνησος έκανε το τεράστιο βήμα (1990, επί προεδρίας Γιώργου Βασιλείου) της αίτησης για πλήρη ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Σταδιακά, ακόμη και το ευρωσκεπτικιστικό ΑΚΕΛ αποδέχθηκε τη στρατηγική της ευρωπαϊκής ένταξης και η Αθήνα (ο Κληρίδης αναγνωρίζει το μεγάλο χρέος της Κύπρου στους χειρισμούς των Θόδωρου Πάγκαλου, Γιάννου Κρανιδιώτη, Γιώργου Παπανδρέου και Κώστα Σημίτη) ουσιαστικά άνοιξε τον δρόμο της Κύπρου για ένταξη στην Ευρώπη, χωρίς την προϋπόθεση μιας «λύσης» τύπου Ντενκτάς, η οποία θα νομιμοποιούσε τη διχοτόμηση με την «παρθενογένεση» μιας χαλαρής συνομοσπονδίας δύο κυρίαρχων και ανεξάρτητων κρατιδίων.
Βασικός στόχος του Κληρίδη παρέμεινε η αποσύνδεση της λύσης του Κυπριακού από την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Σταθερό αίτημα των κυβερνήσεών του ήταν μια λύση σύμφωνα με όλα τα ψηφίσματα του ΟΗΕ, η οποία θα διατηρούσε τη συνέχεια της κυπριακής δημοκρατίας, δηλαδή τη διαιώνιση ενός κράτους, μιας κυριαρχίας, μιας ιθαγένειας και μιας διεθνούς προσωπικότητας σε μια δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία. Η μεγάλη, ίσως απαραίτητη, υποχώρηση του Κληρίδη ήταν στην αποδοχή της αρχής της πολιτικής ισοτιμίας των δύο κοινοτήτων, η οποία -χωρίς να συνεπάγεται αριθμητική ισότητα στους μελλοντικούς ομοσπονδιακούς θεσμούς- διατηρούσε ένα βέτο στους εκπροσώπους των Τουρκοκυπρίων στους προτεινόμενους ομοσπονδιακούς θεσμούς.
Παραδόξως, μεγαλύτερος σύμμαχος της κυπριακής ένταξης (χωρίς προϋποθέσεις) στην Ευρωπαϊκή Ενωση αποδείχθηκε ο ίδιος ο Ραούφ Ντενκτάς. Ο άκαμπτος μαξιμαλισμός του και η συστηματική του αδιαλλαξία υποχρέωσαν τον πολυσύνθετο διεθνή παράγοντα (κυρίως τις ΗΠΑ και τη Βρετανία) να αποδεχθεί μια παράλληλη (άλλη ασύνδετη) διαδικασία ενταξιακών διαπραγματεύσεων με τις Βρυξέλλες και εκ του σύνεγγυς συνομιλίες των δύο κοινοτήτων υπό την αιγίδα του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ. Τον Δεκέμβριο του 2003 η Κύπρος είχε πλέον ανοικτό μπροστά της τον δρόμο για την ένταξή της στην Ε.Ε. Δυστυχώς, στο διάστημα Δεκεμβρίου 2003 και Φεβρουαρίου 2004 έγινε ένα τραγικό λάθος τακτικής. Η ευθύνη ανήκε στον νεοεκλεγέντα, τότε, πρόεδρο Τάσσο Παπαδόπουλο και στην απερχόμενη κυβέρνηση Σημίτη-Παπανδρέου στην προεκλογική Αθήνα. Το λάθος ήταν η αποδοχή του ρόλου επιδιαιτησίας στο πρόσωπο του γενικού γραμματέα, Κόφι Ανάν. Τα διαδοχικά σχέδια Ανάν -όπως ήταν γνωστό στους κρατούντες από μυστικές δημοσκοπήσεις- δεν είχαν την παραμικρή πιθανότητα αποδοχής από τους Ελληνοκυπρίους. Η «ασφαλιστική δικλίδα», ταυτόχρονα δημοψηφίσματα των δύο κοινοτήτων, θα οδηγούσε στην καλύτερη περίπτωση σε παράλληλη άρνηση Βορρά και Νότου. Δυστυχώς, το αποτέλεσμα της 24ης Απριλίου 2004, της αποδοχής των Τουρκοκυπρίων και της άρνησης των Ελληνοκυπρίων, ενίσχυσε τους γνωστούς κύκλους σε ΗΠΑ, Βρετανία και ΟΗΕ στην προσπάθειά τους να απενοχοποιήσουν την Τουρκία και να απομονώσουν διπλωματικά την κυπριακή κυβέρνηση.
Κοιτάζοντας το μέλλον, με δεδομένους τους εκλογικούς κύκλους σε Τουρκία, Ελλάδα και Κύπρο, δεν προβλέπονται άμεσες εξελίξεις στην προσπάθεια επανέναρξης διακοινοτικών συνομιλιών (χωρίς επιδιαιτησία) για την επίτευξη της ποθητής λύσης: μιας βιώσιμης και λειτουργικής επανένωσης της ευρωπαϊκής Κύπρου. Αλλά ποτέ δεν είναι αργά, αν δημιουργηθεί και στις δύο κοινότητες στην Κύπρο και στις «μητέρες πατρίδες» η αναγκαία πολιτική βούληση για τη λύση μέσα σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο. Από τις σελίδες του ανθρώπινου και ειλικρινούς τόμου του Γλαύκου Κληρίδη, οι χειριστές του μέλλοντος έχουν να αντλήσουν πολλά και χρήσιμα διδάγματα.
1. Γλαύκος Κληρίδης, «Ντοκουμέντα μιας Εποχής, 1993-2003», Λευκωσία, Εκδόσεις «Πολιτεία», 2007.
* Ο κ. Θεόδωρος Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.