Η κρίση που ξέσπασε στην Τουρκία από τον περασμένο Μάιο είχε ως αφορμή την εκλογή προέδρου της Δημοκρατίας, αλλά η αιτία υπάρχει εδώ και πολλά χρόνια. Πρόκειται για την ασύμπτωτη σχέση κοσμικού κεμαλισμού και λαϊκής θρησκευτικότητας, ιδιαίτερα από την εποχή που η απομονωμένη ισλαμική ενδοχώρα απέκτησε οικονομική ευχέρεια και, συνεπώς, φωνή.
Η συμβίωση της ισλαμικής ενδοχώρας με τα κεμαλικά παράλια της Τουρκίας προϋποθέτει, ώς πρόσφατα, την υποταγή των μαζών στη βούληση του κοσμικού κράτους. Η σχέση αυτή δεν μπορεί πια να συνεχιστεί γιατί οι θρησκευόμενοι Τούρκοι δεν συναινούν να τους επιβάλλεται η θέληση της ισχυρής μειοψηφίας των κεμαλιστών. Ο στρατός μπορεί να εξακολουθεί να εξασφαλίζει την προτίμηση του κοινού ως εκπρόσωπος της τάξης και της προόδου, όμως η συνεισφορά του στην απαξίωση του πολιτικού κόσμου τον κατέστησε παράγοντα αποσταθεροποίησης μάλλον παρά σταθερότητας.
Η κρίση του Μαΐου προκλήθηκε από την αδυναμία του βαθέος κράτους να εξακολουθήσει να ρυθμίζει την πολιτική ζωή με τους κανόνες του παρελθόντος. Η προσπάθεια των ισλαμιστών να εξασφαλίσουν ισότιμη μεταχείριση με τους οπαδούς του κοσμικού συστήματος συνοδεύεται από την ανάδειξή τους ως πρώτο κόμμα. Η νέα ισορροπία που επιδιώκει η μετριοπαθής κυβέρνηση Ερντογάν, ωστόσο, αντιμετωπίζεται από τους κρατούντες στρατηγούς του κ. Μπουγιούκανιτ σαν διπλή απειλή: στην κεμαλική ορθοδοξία, την οποία εκπροσωπούν, και στα δικά τους ποικίλα κεκτημένα συμφέροντα.
Πιθανοί σύμμαχοι του Ερντογάν θα μπορούσαν να γίνουν τα κεντροδεξιά κόμματα της «Μητέρας Πατρίδας» και του «Ορθού Δρόμου», αν καταφέρουν ποτέ να απαλλαγούν από βαρίδια των ηγετικών επιλογών τους και να αποτελέσουν επιτέλους ενιαία δύναμη. Ως τότε οι ισλαμιστές θα αντιμετωπίζουν μόνοι τους στο Κοινοβούλιο τους παρακωλυτικούς ελιγμούς του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος, υπό τον φθαρμένο και αναξιόπιστο σύμμαχο των στρατιωτικών, Ντενίζ Μπαϊκάλ. Οι ερχόμενες εκλογές θα αναδείξουν ασφαλώς το κόμμα του κ. Ερντογάν πρώτο σε ψήφους, όμως η δυνατότητα ελιγμών που θα διαθέτει εξαρτάται από το πόσα ακόμη κόμματα θα περάσουν το φράγμα του 10% ώστε να εισέλθουν στη Βουλή.
Οσο για τον υπηρεσιακό πλέον πρόεδρο της Δημοκρατίας, Σεζέρ, οι επιλογές του είναι περιορισμένες. Καθυστέρησε ήδη όσο μπορούσε την εκλογή του προέδρου και τώρα πρέπει είτε να προκηρύξει δημοψήφισμα για μεταρρύθμιση του Συντάγματος, την οποία πρότεινε η κυβέρνηση και αποφάσισε η Βουλή, είτε να καταφύγει στο συνταγματικό δικαστήριο για νομοτεχνικά ζητήματα, κερδίζοντας μια ακόμη αναβολή στην προεδρική εκλογική περίπετεια. Ετσι, οι εθνικές εκλογές θα πραγματοποιηθούν πριν από την προεδρική και υπό τη δυσχερή συμβίωση του κ. Σεζέρ με τον κ. Ερντογάν. Είναι εύκολο να μαντέψει κανείς πόσο προβληματική θα είναι κάποτε μια «συγκατοίκηση» ενός εκλεγμένου από τον λαό προέδρου με έναν επίσης εκλεγμένο πρωθυπουργό από διαφορετική παράταξη. Η φυγή του κ. Ερντογάν προς τα εμπρός προκλήθηκε από την επιμονή των στρατιωτικών να αποκλείσουν τον εκλεκτό του υποψήφιο για την προεδρία επειδή η κ. Γκιουλ φοράει την ισλαμική μαντίλα. Ανεξάρτητα από το αν θα επιμείνει ο Τούρκος πρωθυπουργός στην υποψηφιότητα Γκιουλ ή θα αναζητήσει υποψήφιο περισσότερο αποδεκτό στους κεμαλιστές, το διπολικό σύστημα εξουσίας που θα εγκαινιάσει η αλλαγή του Συντάγματος θέτει σοβαρή υποθήκη στη μελλοντική σταθερότητα του τουρκικού καθεστώτος.
Καθώς η τουρκική μεταμόρφωση επαναφέρει τον θρησκευτικό παράγοντα στο τρίδυμο Τουρκισμός – Ισλάμ – Ευρώπη, αποκαθίσταται το κύρος της ιδεολογίας του εθνικιστή διανοητή Ζίγια Γκέκαλπ. Στη συγκατοίκηση αυτή, Ισλάμ και εθνικισμός υφίστανται αλληλεπιδράσεις ώστε να πυκνώνει το φαινόμενο των εθνικιστών μουσουλμάνων. Η σύγκρουση των πολιτισμών του Χάντιγκτον δεν είναι παρά η αντίσταση των φονταμενταλιστών του πολιτικού Ισλάμ εναντίον του δυτικού εκσυγχρονισμού. Η κοσμική ιδεολογία του Ατατούρκ αλλά και του κόμματος Μπάαθ αποτελεί τον μεγαλύτερο στόχο του ιερού τους πολέμου. Είναι δυνατή η αλλοίωση του κεμαλισμού από τη συνάφεια του εθνικιστικού του πυρήνα με την παραδοσιακή ισλαμική παράδοση των Τούρκων; Ενώ το ισλαμικό οικουμενικό σύστημα ενσωμάτωνε τους Κούρδους στην τουρκική κοινωνία, ο νέος εθνικισμός συμφιλιώνει ισλαμιστές και κοσμικούς Τούρκους εναντίον των Κούρδων. Η επέμβαση της Τουρκίας στο Βόρειο Ιράκ έχει δύο στόχους, τους αντάρτες του ΡΚΚ και την ανάδειξη των Τουρκομάνων του Κιρκούκ ως πρώτη δύναμη. Οι ΗΠΑ μπορεί να ανεχθούν το πρώτο, αλλά ασφαλώς θα αντιδράσουν στο δεύτερο. Είναι, ωστόσο, πιθανό ότι οι Τούρκοι στρατιωτικοί θα προτιμήσουν την ένταση στις σχέσεις με τις ΗΠΑ, από τον σημερινό υφέρποντα διχασμό και κατακερματισμό που επαπειλείται.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ) και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.