Πόσο δίκιο είχε ο Μίλτον Φρίντμαν (γνωστός στην Ελλάδα ως νεοφιλελεύθερος οικονομολόγος) που κάποτε έγραψε: «Αν αναθέσεις στο κράτος τη διαχείριση της Σαχάρας, σε πέντε έτη θα υπάρχει έλλειψη άμμου». Εντάξει! Στο Ιράν χρειάστηκαν μερικά χρόνια παραπάνω, αλλά σύμφωνα με τα διεθνή πρακτορεία η χώρα που έχει τα δεύτερα μεγαλύτερα πετρελαϊκά αποθέματα στον κόσμο έχει έλλειψη… βενζίνης! Η έλλειψη δε είναι τόσο μεγάλη, που η ισλαμική κυβέρνηση αναγκάστηκε να επιβάλει δελτίο στην κατανάλωση. Εκατό λίτρα τον μήνα σε απλούς αυτοκινητιστές και 800 στους ιδιοκτήτες ταξί.
Δικαίως, λοιπόν, εξεγέρθηκαν οι πολλαπλώς καταπιεσμένοι Ιρανοί. Δεν είναι λίγο να ζουν πάνω από τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου και να μην έχουν δυο στάλες βενζίνη για να κινήσουν το αυτοκίνητό τους. Και δεν μπορούν να βλέπουν τους δικτάτορες – μουλάδες να προωθούν πυρηνικά προγράμματα δισεκατομμυρίων δολαρίων, όταν δεν έχουν κάνει στοιχειώδεις επενδύσεις σε διυλιστήρια, για να έχει ο πληθυσμός (κακής, έστω, ποιότητας) ντίζελ.
Το πρόβλημα με την έλλειψη βενζίνης στο Ιράν είναι απότοκος του κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας. Το είδαμε και στις χώρες του πρώην «σοσιαλιστικού παραδείσου», εκεί όπου κάποιος έπρεπε να περιμένει ώρες στην ουρά για να αγοράσει παπούτσια, τα οποία δεν ήταν καν της αρεσκείας του.
Ο κεντρικός σχεδιασμός της οικονομίας φαντάζει καλός στη θεωρία («δικαιοσύνη για όλους» είναι το σύνθημα), αλλά χωλαίνει στην πράξη («αδικία» για τους πολλούς είναι το αποτέλεσμα). Το πρόβλημα του κεντρικού σχεδιασμού είναι ότι δεν λαμβάνει υπόψη μια βασική παράμετρο: τις επιθυμίες των καταναλωτών. Αυτές δεν μπορεί να καταγραφούν με ακρίβεια – εκατομμύρια επιχειρηματίες μέτρησαν την κοινή γνώμη, έβγαλαν το προϊόν κατά τις εκπεφρασμένες επιθυμίες των καταναλωτών και απέτυχαν.
Αλλά, ακόμη και αν υπήρχε τρόπος να καταγραφούν οι ανάγκες του πληθυσμού, η καταγραφή θα ήταν άχρηστη. Οι επιθυμίες δεν μένουν αναλλοίωτες στον χρόνο. Κάποιες μπορεί να κορεσθούν και νέες μπορεί να γεννηθούν.
Η αγορά είναι το βαρόμετρο των επιθυμιών. Δεν είναι τέλεια. Πολλές φορές αστοχεί -κάποια προϊόντα δεν τα καταφέρνουν- αλλά έχει δύο μεγάλες αρετές. Πρώτον: η αστοχία δεν βαρύνει το κοινωνικό σύνολο, αλλά εκείνους που επενδύουν σε αποτυχημένα προϊόντα. Δεύτερον: επειδή το κίνητρο του κέρδους ωθεί πολλούς να δοκιμάζουν νέα πράγματα, κάποια από αυτά θα ικανοποιήσουν τους καταναλωτές και θα επιτύχουν. Με άλλα λόγια, η αγορά είναι μια διαρκής διαδικασία δοκιμής και λάθους, ενώ ο κεντρικός σχεδιασμός είναι ένα διαρκές λάθος και δοκιμασία των λαών που τον υφίστανται. Ετσι λοιπόν οι κυβερνώμενοι με φετβάδες Ιρανοί πολίτες απέμειναν χωρίς βενζίνη, όπως και προηγουμένως οι κυβερνώμενοι με ντιρεκτίβες Σοβιετικοί πολίτες στήνονταν με τις ώρες στην ουρά για να αποκτήσουν δυο δράμια ζάχαρης ή τρία πορτοκάλια.
Βέβαια, και οι μεν και οι δε «παραμυθιάζονταν» από τους ηγέτες τους, ότι επιτυγχάνουν ένα τόσο καλό μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης που όλοι τους ζηλεύουν και θέλουν να τους καταστρέψουν. Το μόνο που υπήρχε σε αφθονία ήταν τα «ψεύτικα, τα λόγια τα μεγάλα», μεγαλόπνοα σχέδια και πλαστή υπερηφάνεια. Αυτά ακριβώς που πουλάει τώρα στη Βενεζουέλα ο λαϊκιστής Ούγκο Τσάβες και εξωθεί τις ξένες εταιρείες να εγκαταλείψουν τη χώρα. Σε πόσο καιρό, άραγε, θα εμφανιστεί δελτίο βενζίνης και στην πετρελαιοπαραγωγό Βενεζουέλα;
Αν υπήρχε δημοκρατία στο Ιράν θα μπορούσαν να ερωτηθούν με δημοψήφισμα οι Ιρανοί πολίτες: «Τι προτιμάτε; Βενζίνη για το αυτοκίνητό σας ή πυρηνική ενέργεια;» Μαντέψτε σε τι θα έλεγαν «ευχαριστώ, δεν θα πάρω».