Οι καλοκαιρινές φωτιές στην Ελλάδα έχουν ρημάξει κοινότητες και ελαιώνες, έχουν στοιχίσει τη ζωή τουλάχιστον 64 ανθρώπων και έχουν προκαλέσει οργή μεταξύ των Ελλήνων πολιτών για τους χειρισμούς της κυβέρνησής τους. Πυρκαγιές ξεσπούν σε πολλά μέρη του κόσμου, αλλά οι φωτιές στην Ελλάδα είναι μοναδικές, χαρακτηρίζονται από ένα μείγμα άλλων παραγόντων, βιοφυσικών, πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών – ορισμένοι από τους οποίους δεν αναλύονται επαρκώς από τα βασικά ΜΜΕ.
Η οικολογία και το κλίμα είναι, π.χ., δύο βιοφυσικές δυνάμεις που προκαλούν τις φωτιές στα δάση της Ελλάδας ως μέρος μιας φυσικής διαδικασίας. Από την Τουρκία έως την Ισπανία, τα καμένα τοπία καλύπτουν μεγάλες εκτάσεις των βόρειων μεσογειακών ακτών. Οπως συμβαίνει και στα νοτιοδυτικά δάση των ΗΠΑ, τα δένδρα που αναπτύσσονται σε αυτές τις εκτάσεις έχουν προσαρμοστεί με τον καιρό στις περιοδικές πυρκαγιές. Τα ξερόχορτα, που χρησιμεύουν ως προσάναμμα, κάνουν την εμφάνισή τους κάθε χειμώνα, κατά τη διάρκεια των βροχών για να στεγνώσουν αμέσως μόλις καλοκαιριάσει. Οι συχνές, χαμηλής έντασης πυρκαγιές βοηθούν στον καθαρισμό αυτών των χόρτων, παρέχουν την απαραίτητη θερμότητα για την απελευθέρωση των σπόρων του πεύκου και αποκαθιστούν τις θρεπτικές ουσίες των εδαφών. Επί αιώνες, η βόσκηση των προβάτων και των κατσικιών, όπως και οι πρακτικές καύσης των βοσκών που βελτίωναν τη βοσκή, βοηθούσαν επίσης στον έλεγχο των εδαφών.
Οι μετεωρολογικές και κλιματολογικές συνθήκες στην περιοχή ενισχύουν, κατά μικρό ή μεγάλο βαθμό, τον κίνδυνο πυρκαγιάς από εποχή σε εποχή, από χρόνο σε χρόνο. Φέτος, έπληξαν την Ελλάδα τρεις συνεχόμενοι καύσωνες. Η ζέστη σε συνδυασμό με τις ξηρές συνθήκες που δημιούργησαν οι ισχυροί άνεμοι εξάλειψαν καθε ίχνος υγρασίας στη βλάστηση και στο έδαφος.
Η φυσική ισορροπία των πυρκαγιών και της δασικής ανανέωσης στην Ελλάδα ενδέχεται να διαταραχθεί στο άμεσο μέλλον. Κλιματολογικές προβλέψεις δείχνουν ότι η περιοχή είναι πιθανόν να μετατραπεί σ’ ένα ακόμη πιο θερμό και ξηρό τοπίο στη διάρκεια του 21ου αιώνα. Βασικά είδη των δασών, προσαρμοσμένα στο σημερινό κλίμα, ίσως να μην καταφέρουν να αποκατασταθούν μετά τη φωτιά, να αναπαραχθούν και να ευδοκιμήσουν υπό τις αναμενόμενες κλιματολογικές συνθήκες. Ερευνες έχουν δείξει ότι τα δάση που έχουν καεί επανειλημμένως μέσα σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα δεν ανανεώνονται. Ενδεικτική είναι η κατάσταση στη Χίο, όπου μεγάλες εκτάσεις έχουν χάσει εξ ολοκλήρου τη βλάστησή τους και έχουν απομείνει με αγκαθωτούς θάμνους.
Ο κίνδυνος πυρκαγιάς ενισχύεται επίσης από κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, η φτώχεια, ο πόλεμος και η οικονομική πολιτική απομάκρυναν από την ύπαιθρο πολλούς από τους ανθρώπους που γνώριζαν πώς να χειριστούν τη γη, που μεγάλωσαν στην επαρχία και είχαν βαθιά γνώση των τρόπων ελέγχου τού συχνά πετρώδους και απόκρημνου τόπου τους. Μαζικές και αλλεπάλληλες μεταναστεύσεις ερήμωσαν μεγάλο μέρος της ελληνικής επαρχίας. Οι νέοι εγκατέλειψαν τα αγροκτήματα, τη βοσκή, τους ελαιώνες και τα περιβόλια για ένα καλύτερο μέλλον στο εξωτερικό ή στα ελληνικά αστικά κέντρα. Σε ορισμένες ερημωμένες περιοχές, τα δάση επεκτάθηκαν. Σε πολλές άλλες, παρότι η παραγωγή ελαιόλαδου παραμένει υψηλή στην Ελλάδα, υπάρχουν πολλοί αφρόντιστοι ελαιώνες και πορτοκαλεώνες, εγκαταλελειμμένοι και ευάλωτοι στις πυρκαγιές.
Τα αίτια ορισμένων από τις τελευταίες πυρκαγιές μπορεί να μη γίνουν ποτέ γνωστά. Ελληνες αξιωματούχοι έχουν δηλώσει ότι τουλάχιστον μερικές από τις φωτιές ήταν έργο εμπρηστών. Τα στοιχεία που προκύπτουν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι την ευθύνη ενδέχεται να φέρει ένας συνδυασμός αμέλειας και καταστροφικής πρόθεσης. Σχεδόν όλες οι φωτιές ξέσπασαν εντός ή πλησίον σημαντικών τουριστικών περιοχών.
Επιπλέον, όπως δείχνουν οι στατιστικές, πρέπει να υπάρχει σχέση μεταξύ εμπρησμών και προεκλογικών περιόδων. Η κυρίαρχη εξήγηση για τις προεκλογικές πυρκαγιές είναι ότι ο εμπρησμός, σε συνδυασμό με την πολιτική δωροδοκία, είναι ένας εύκολος δρόμος για τους οικοπεδοφάγους. Η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει την οικοδόμηση στις εθνικές δασικές εκτάσεις, ενώ σε πολλές περιοχές ασκούνται έντονες πιέσεις για την ανάπτυξη δασικών περιοχών για τουριστικούς σκοπούς ή για κατοίκηση. Την κατάσταση περιπλέκει η διαμάχη για το ποιες ακριβώς εκτάσεις εντάσσονται στον εθνικό δασικό πλούτο. Η απουσία μιας αποτελεσματικής διαδικασίας χαρακτηρισμού των εκτάσεων είναι ένα από τα βασικά προβλήματα: άπαξ και καεί ένα δάσος, η κυβέρνηση μπορεί και να μην καταφέρει να αποδείξει ότι η εν λόγω έκταση υπήρξε πράγματι δασική πριν από την πυρκαγιά. Οι επικριτές υποστηρίζουν πως η νομοθεσία επιβάλλει περιορισμούς στην ανάπτυξη. Πολλοί Ελληνες υποστηρίζουν ότι οι ίδιοι οι εργολάβοι βάζουν τις φωτιές και στη συνέχεια δωροδοκούν πολιτικούς υποψηφίους. Οταν εκλεγεί, ο δωρολήπτης βρίσκει τρόπο να μεταφέρει την ιδιοκτησία στους εργολάβους.
Μετά το κύμα των πυρκαγιών της δεκαετίας του ’90, η Ελλάδα ενίσχυσε τις πυροσβεστικές της δυνάμεις τα τελευταία εννέα χρόνια. Είναι τραγικό το ότι η ένταση και η έκταση της φετινής καταστροφής ξεπέρασε τις δυνατότητες των πυροσβεστών να προστατεύσουν ανθρώπους, χωριά και οικοσυστήματα.
Εάν επισκεφτείτε την Ελλάδα, κοιτάξτε πέρα από τις αρχαιότητες και τις παραλίες και σκεφτείτε τι σημαίνει να ζει κανείς με τη φωτιά. Ο τοπικός πληθυσμός ζούσε με τη φωτιά επί χιλιετίες, αλλά τώρα η παράδοσή του, η γνώση του για τον έλεγχο και τη φροντίδα της γης απειλείται από έναν συνδυασμό ακατάλληλων πολιτικών αποφάσεων και μεθόδων και ανεξέλεγκτων κλιματικών επιπτώσεων.
* Η κ. Barbara Morehouse είναι αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου Μελετών για τον Πλανήτη Γη, λέκτωρ στο τμήμα Γεωγραφίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου της Αριζόνας.