Ακριβώς πενήντα χρόνια πριν, η Καθολική Εκκλησία στη Γαλλία ανακοίνωνε ότι κέρδισε μια «ψυχή». Οχι όποιου κι όποιου. Ούτε ο νικητής ήταν τυχαίος. Ο Eduard Herriot έδωσε την ψυχή του; «Ναι» απάντησε ο καρδινάλιος Gerlier, αρχιεπίσκοπος της Λυών και ένθερμος οπαδός του Πετέν και της κυβέρνησης του Βισί. «Οχι» απάντησαν οι σύντροφοι του Herriot και κατήγγειλαν την «τυραννία της Καθολικής Εκκλησίας που επιβάλλει τις γελοίες υποκρισίες της στα πτώματα των πιο ανυποχώρητων αντιπάλων της».
Ο Herriot ήταν (και) από τις πιο δυνατές φωνές της Ενωσης Ορθολογιστών που την εποχή του Μεσοπολέμου, στις τάξεις της βρέθηκαν ο Αϊνστάιν, ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο Μπαϊγιέ και άλλοι. Αλλά το 1957 η Ενωση είχε πάρει την κάτω βόλτα. Μέχρι του σημείου να επισκεφθεί τον ετοιμοθάνατο Herriot ο καρδινάλιος και αμέσως μετά να ανακοινώσει ότι ο μεγάλος αθεϊστής, ο πολέμιος του καθολικισμού «ανένηψε».
Δέκα χρόνια μετά, μια Βελγίδα κομμουνίστρια διεγράφη από το κόμμα επειδή έμεινε έγκυος από παράνομη σχέση (ο σύντροφος ήταν παντρεμένος). Με λυγμούς η Βελγίδα εξηγούσε πως της ήταν αδιανότητο να μεγαλώσει το παιδί της «εκτός κόμματος». (Θύμισε τη φράση – εφιάλτη των πρόσφατων αιώνων: «Εκτός Εκκλησίας», αλλά και τη συνάφεια του ολοκληρωτισμού με το θρησκευτικό δόγμα.)
Οι πιστοί αλλάζουν…
Και ξαφνικά, πάλι μια δεκαετία μετά (είμαστε στα 1980), η Εκκλησία στη Δύση, αλλά και οι ορθολογιστές βρίσκονται μπροστά σε μία νέα κατάσταση. Οι μεγάλες χριστιανικές εκκλησίες της Δύσης διαπιστώνουν ότι ενώ σε απόλυτα νούμερα ευημερούν (οι πιστοί αυξάνονται) κάτι έχει αλλάξει στους πιστούς. Η περίφημη επανάκαμψη της θρησκείας δεν ήταν ακριβώς μια μαζική προσέλευση πιστών στα μεγάλα δόγματα. Το διατυπώνει καλύτερα ο Αντώνης Παπαρίζος (καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο): «Οι άνθρωποι στη Δύση στο τέλος του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα φαίνεται ότι πιστεύουν πως υπάρχει Θεός, αλλά δεν πιστεύουν στον Θεό -δεν ζουν εν Θεώ- όπως απαιτεί μια θρησκεία. Δέχονται μεν την ύπαρξή του, αλλά δεν μετέχουν στη λατρεία του, όπως συνέβαινε τους περασμένους αιώνες».
Οπως αναφέρει η Francois Champion στη μελέτη της «Κυμαινόμενη θρησκευτικότητα», «στη Δύση βιώνουμε μια νέα ιστορική κατάσταση, μια αποσύνθεση του θρησκευτικού αισθήματος (…) έναν έκρυθμο και ετερόκλητο, διασκορπισμένο χριστιανισμό (…) μία μάζα οπαδών κάποιων διάχυτων πίστεων, ενός συνονθυλεύματος χριστιανισμού, εσωτερισμού, αποκρυφισμού, πνευματισμού, αστρολογίας και ανατολικών λατρειών, χωρίς αληθινές βεβαιότητες. Μια πανωλεθρία για το ορθολογιστικό πνεύμα».
Και για τους ορθολογιστές τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα: Σε όλες αυτές τις σέχτες, το «πάτσγουορκ θρησκειών» (ο όρος απο κείμενο της Βασιλικής Γεωργιάδου, Πάντειο), διαπιστώνεται και μια έντονη παραεπιστημονική παρέκκλιση.
Επιστήμη και παραεπιστήμη
Αμήχανος ο ορθολογισμός παρακολουθεί θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες «η φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων μπορεί να επανανακαλύψει μυστικιστικές και θρησκευτικές βεβαιότητες»! Την αμηχανία επιτείνει η εμπλοκή σε αυτές τις θρησκευτικές κινήσεις έγκριτων επιστημόνων, όπως ο κορυφαίος της κβαντικής μηχανικής David Bohm, αλλά και ο νομπελίστας Brian D. Josephson (ο πατέρας της υπεραγωγιμότητας). Ετσι, εκεί κοντά στα 1980, ο μεν Bohm συζήτησε διά μακρών με τον Krishnamurti για τη θεωρία του ινδουιστή σχετικά με τη «λανθάνουσα τάξη του σύμπαντος»(!) ενώ ο Josephson προβαίνει σε αναζητήσεις με τον Maharishi Mahesh (ηγέτη του υπερβατικού διαλογισμού)…
Ετσι, μετά την αίγλη που γνώρισε ο αθεϊσμός στον 19ο αιώνα, «ο 20ός -συμπεραίνει ο Georges Minois- θα χαρακτηριστεί από την άνοδο της αβεβαιότητας. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής μας, που θα μείνει στην ιστορία ως ο αιώνας του θανάτου των βεβαιοτήτων, σε βάρος τόσο της πίστης όσο και του αθεϊσμού». «Οι θρησκείες», λέει ο Γάλλος ιστορικός, «δεν είναι βεβαίως νεκρές, ορισμένες μάλιστα φαίνεται ότι επανευρίσκουν την επιθετικότητά τους (π.χ. το Ισλάμ). Ωστόσο, το περιεχόμενό τους έχει σε μεγάλο βαθμό εκκοσμικευθεί. Από τους λόγους των ανθρώπων της θρησκείας, ο Θεός είναι απών. Στόχος τώρα η «ολοκλήρωση του ανθρώπου», η εσωτερική ισορροπία, η αναζήτηση της γαλήνης ή και η επιδίωξη της αλληλεγγύης. Με λίγα λόγια, η θρησκεία είναι ένα καθαρά πολιτικό όπλο (…) διότι το περιεχόμενο του Λόγου της δεν είναι πια θρησκευτικό αλλά πολιτικό, κοινωνιολογικό και ψυχολογικό».
Στα καθ’ ημάς…
Ελάχιστες φορές έχει προκαλέσει δημόσιες συζητήσεις ο θεολογικός ή λατρευτικός διάλογος εντός της ελληνικής ορθόδοξης Εκκλησίας. Τόσο που αναρωτιέται κανείς αν υπάρχει. Αντίθετα οι δημόσιες συζητήσεις τροφοδοτούνται περισσότερο από τις εσωτερικές σχέσεις εξουσίας της Ιεραρχίας, από τη θέση της στο πολιτικό σκηνικό και από τη ραγδαία οικονομική ανάκαμψη των παγκαριών.
Μέσα σε μερικά χρόνια η Εκκλησία ενδιαφέρθηκε περισσότερο να ενισχύσει τη θέση της ως κρατική θρησκεία, παρά να αντιληφθεί και να αντιμετωπίσει αυτό που ήδη καταγράφηκε μια δεκαετία πριν στη (χριστιανική) Δύση.
Δεν είναι μόνο η πλήρης φοροαπαλλαγή που πέτυχε με δύο νόμους, έναν επί Σημίτη και έναν επί Καραμανλή. Ούτε η απαλλαγή από κάθε φόρο ακίνητης περιουσίας – σύμφωνα με στοιχεία στη Βουλή από τον βουλευτή του ΣΥΝ Γιάννη Δραγασάκη.
Είναι και η προκλητική επέλαση της (δήθεν) μη κυβερνητικής οργάνωσης «Αλληλεγγύης» η οποία ευτύχησε να δει ως νέο υπουργό Παιδείας τον κ. Ευρυπίδη Στυλιανίδη. Ο ίδιος από το προηγούμενο πόστο του στο υπουργείο Εξωτερικών ανέδειξε την «Αλληλεγγύη» ως προνομιακό εταίρο του κράτους στη διάθεση ανθρωπιστικής βοήθειας. Και πάντα με το αζημίωτο για την «Αλληλεγγύη». Παρά τις θλιβερά ανεκδοτολογικές περιπέτειες της «Αλληλεγγύης», όπως τα στρινγκάκια και οι αποκριάτικες στολές που εστάλησαν στα θύματα του τσουνάμι, η «Αλληλεγγύη» δείχνει στενά δεμένη στον κρατικό κορβανά. Πρόσφατο παράδειγμα, η υπόθεση με τα κοτόπουλα για το Ιράκ. Λόγω της γρίπης των πτηνών, η κυβέρνηση διαθέτει κονδύλι 7.000.000 ευρώ για την αγορά κοτόπουλων και την αποστολή τους ως βοήθεια στο Ιράκ, ώστε να ενισχυθούν οι πτηνοπαραγωγοί. Το έργο αναλαμβάνει (ποιος άλλος;) η «Αλληλεγγύη». Μέχρι που συνεργεία της νομαρχίας Πειραιά ανακάλυψαν μήνες μετά, διά της οσμής, παρτίδα από σαπισμένα κοτόπουλα σε κοντέινερ. Τέτοια διαχείριση μάλλον διαφεύγει του στόχου της πνευματικότητας.
Αλλά και τη βδομάδα που πέρασε, η παρουσία ή μη του κ. Χριστόδουλου στα πράγματα της Ιεραρχίας και οι συγκρούσεις γύρω από την προοπτική του αρχιεπισκοπικού θρόνου, ελάχιστη σχέση έχουν με λατρευτικά ή πνευματικά ζητήματα. Η θέση των γυναικών στην ιεροσύνη ή τα ράσα ή το «φιλιόκβε» ουδέποτε συζητήθηκαν. Αντίθετα, μια σειρά από «λαϊκές» δραστηριότητες ολοκληρώνουν την εικόνα για τη μεγάλη αλλαγή στην εκκλησία της Ελλάδας.
Ζητείται… αντίπαλος
«Αυτό που πέτυχε ο κ. Χριστόδουλος», λέει ο Αντώνης Παπαρίζος «είναι να καταστήσει την εκκλησία αυτό που πάντα ονειρεύονταν θεολόγοι και ιερείς: Να ολοκληρώσει τη μετάβασή της σε κρατική θρησκεία, σε πόλο ιδεολογίας και εξουσίας παρά πνευματικότητας. Η ελληνική εκκλησία κυριαρχεί πλέον ως θρησκευτική ιδεολογία και όχι ως στρατεύσιμη πίστη».
Παρακολουθώντας την εκκοσμίκευση της κοινωνίας, η ορθόδοξη Εκκλησία δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται ότι και στην Ελλάδα οι πιστοί έχουν αλλάξει. Σύμφωνα με έρευνα της VPRC (άνοιξη 2007), οι Ελληνες πιστεύουν μεν σε ποσοστό 79% στην ύπαρξη του Θεού, αλλά σε ποσοστό 68% εκτιμούν πως η ζωή διαμορφώθηκε μέσα από τη φυσική εξέλιξη (όταν η επίσημη Εκκλησία διακινεί φυλλάδιο εναντίον του Δαρβίνου). Πλήρης σύγχυση…
Ο Μάριος Μπέγζος (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθήνας) θα μιλήσει για την «υποταγή των ταγών της Εκκλησίας στις απαιτήσεις της αγοράς. Το τέλος των βεβαιοτήτων με την πτώση του τείχους άφησε ένα κενό. Δυστυχώς, λίγοι κατάλαβαν τι εννοούσε ο αρχιεπίσκοπος όταν φώναξε λίγο μετά την εκλογή του «όπισθεν ολοταχώς». Η εκκλησία λανσάρισε στην αγορά αυτό που ζητούσε – ελπίδα, σωτηρία, βεβαιότητα. Σε βάρος της πνευματικότητας. Εγινε ιδεολογία, με λόγο για πράγματα που μάλλον ανήκουν στον χώρο της πολιτικής».
Γι’ αυτό ο εκκλησιαστικός λόγος στην Ελλάδα είτε ανταγωνίζεται είτε συμπληρώνει την κρατική εξουσία, αλλά δείχνει ανύπαρκτος μακριά της. Τόσο, ώστε η περιπέτεια του αρχιεπισκόπου να θυμίζει περισσότερο μέρες Χέρφιλντ ή Ωνασείου…
Σημείωση: Στις «Ενστάσεις» της περασμένης Κυριακής από λάθος του υπογράφοντος δεν αναφέρθηκε ότι οι τρεις φεμινίστριες του Ισλάμ βρέθηκαν στην Αθήνα κατόπιν πρόσκλησης της Ομάδας Μελέτης και Αντιπληροφόρησης για τη Μέση Ανατολή.
Ιnfo
– Ζορζ Μινουά «Η ιστορία της αθεΐας», Αθήνα 2007, εκδ. Νάρκισσος.
– Κωνσταντίνου Ζορμπά (επιμ.) «Πολιτική και Θρησκείες», Αθήνα 2007, εκδ. Ππαπαζήσης.
– Elie Barnavi «Οι φονικές θρησκείες», Αθήνα 2007, εκδ. Πόλις.
– Θ. Λίποβατς, Ν. Δεμερτζή, Β. Γεωργιάδου (επιμ.) «Θρησκείες και πολιτική στη νεωτερικότητα», Αθήνα 2002, εκδ. Κριτική.
– Richard Dawkins «Η περί Θεού αυταπάτη», Αθήνα 2007, εκδ. Κάτοπτρον.
– Robert Crawford «Τι είναι θρησκεία», Αθήνα 2002, εκδ. Σαββάλας.