«Τα περισσότερα τέτοιου είδους βοηθήματα, στην πραγματικότητα, είναι σαν ένα χέρι γλιστερό, το οποίο θα σε πιάσει, αλλά θα είναι πολύ εύκολο να σε αφήσει. Δηλαδή θα σου δώσει το κίνητρο να ξεκινήσεις κάτι, το οποίο όμως στην πραγματικότητα δεν σου εξασφαλίζει τίποτα. Και δεν έχω πολλή εμπιστοσύνη». Η Εβελυν Τσανίρα, ερευνήτρια του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (EKKE), κατέδειξε αυτό που οι περισσότεροι ψιθυρίζουμε: «Η μετάβαση στην ενήλικη ζωή» δεν είναι απλή υπόθεση. Οι νέοι της Αθήνας όλο και πιο δύσκολα εγκαταλείπουν το σπίτι που μεγάλωσαν. Επειδή δεν μπορούν. Και δεν πιστεύουν στις κοινωνικές παροχές, όπως προκύπτει από το απόσπασμα συνέντευξης στη διάρκεια της έρευνας της Εβελυν Τσανίρα.
Πόση σχέση έχει ο χώρος, η πόλη, η περιοχή, με όσα εκφράζονται σ’ αυτή και στις άλλες συνεντεύξεις;
Η στενή σχέση χωροταξίας και πολιτικής αναδείχθηκε ακόμη μία φορά. Μια σημαντική ημερίδα του Ινστιτούτου Αστικής και Αγροτικής Κοινωνιολογίας και του EKKE αναποδογύρισε την Αθήνα. (Και ένα εξαιρετικό βιβλίο αναποδογύρισε -κάμποσο- τον χρόνο.) H «συνάντηση» είχε ενδιαφέρον.
Ο Γιάννης Βούλγαρης (αναπληρωτής καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο) έγραψε για την Ελλάδα της Μεταπολίτευσης και της Παγκοσμιοποίησης. Και εξήγησε πως, «ενώ στα πρώτα χρόνια μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ επικρατούσε η άποψη ότι οι ιδεολογικές διαφορές, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες, θα αμβλύνονταν και ότι θα επικρατούσε μια σχετικά ομογενοποιημένη πολιτική κουλτούρα, η εξέλιξη αποδείχτηκε πολύ πιο σύνθετη». Κι αυτό επειδή «αναδύθηκαν πλήθος πολιτισμικά ζητήματα τα οποία δίχασαν τις δυτικές κοινωνίες, παράγοντας ή αναπαράγοντας τη διάκριση προόδου – συντήρησης κατά τρόπο που θα αναγνώριζαν με σχετική ευκολία όσοι έζησαν τον 20ο αιώνα».
Το 1989 κλείνει, σύμφωνα με τον Γ. Βούλγαρη, το κεφάλαιο της Μεταπολίτευσης για την Ελλάδα και ανοίγει αυτό της Παγκοσμιοποίησης. H ιδιωτική τηλεόραση ανασηματοδοτεί τον δημόσιο λόγο…
Μόνο; Οχι.
Ανασηματοδοτεί και τον δημόσιο χώρο. Κυρίως τη διεκδίκησή του.
Ο Κάρολος Ιωσήφ Καβουλάκος (συμβασιούχος ερευνητής του EKKE) στην ημερίδα για τις αλλαγές που έγιναν στην τελευταία 20ετία στην Αθήνα, μίλησε για το «κίνημα της πόλης στην Αθήνα του 21ου αιώνα».
Ο παραδοσιακός κομματικός χαρακτήρας των εκδηλώσεων διαμαρτυρίας στην πόλη έχει μεταλλαχθεί. «H μεγάλη πλειονότητα των καταγεγραμμένων γεγονότων διαμαρτυρίας πραγματοποιήθηκε από φορείς με εξωθεσμικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, το 86% του συνόλου των γεγονότων διαμαρτυρίας οργανώθηκε από συλλόγους, κινήσεις, πρωτοβουλίες και επιτροπές ή από ανοργάνωτους κατοίκους που έδρασαν αυθόρμητα και το 9% από δημοτικές παρατάξεις, συνδικάτα και κόμματα. Μόλις στο 5% των γεγονότων διαμαρτυρίας, φορέας οργάνωσης ήταν η δημοτική αρχή κάποιου δήμου της Αττικής».
Και πώς να μην αλλάξει το πλαίσιο διαμαρτυρίας μέσα στην πόλη, όταν η ίδια η Αθήνα «μετακομίζοντας» από το κέντρο πρός τα βόρεια και ανατολικά συμπαρασύρει μαζί της και σπόλια από το χθες.
Ο Θωμάς Μαλούτας (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και «ψυχή» της ημερίδας για τις αλλαγές στην Αθήνα) σημειώνει χαρακτηριστικά: «Κατά την εικοσαετία 1971-1991 στη μετακίνηση αυτή προς τα κοντινά και πιο περιφερειακά προάστια πρωτοστατούν κυρίως τα υψηλά και μεσαία στρώματα». Το κέντρο αλλάζει. «H μετακίνηση αυτή αύξησε τον κοινωνικό διαχωρισμό, ιδιαίτερα όσον αφορά τον χώρο των προαστίων. Η παρουσία των υψηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων στο πάντοτε λιγότερο κοινωνικά διαχωρισμένο κέντρο της πόλης μειώθηκε από το 62% το 1971, στο 27% το 1991».
Οσο σύνθετη ήταν η διαδικασία της Μεταπολίτευσης στην πολιτική και και κοινωνική ζωή, άλλο τόσο σύνθετη αποδείχθηκε και η «Μεταπολίτευση» στην πόλη. H Αθήνα, σύμφωνα με την έρευνα του Θ. Μαλούτα, ακολούθησε τις αλλαγές που καταγράφηκαν στις μητροπόλεις της Παγκοσμιοποίησης αλλά την ίδια στιγμή διατήρησε και στοιχεία που χαρακτήρισαν τις μεσογειακές πόλεις.
«Μια σημαντική πτυχή -σημείωσε ο Θ. Μαλούτας- της κοινωνικής δυναμικής που αναπτύσσεται στην Αθήνα και που συσκοτίζεται, σε μεγάλο βαθμό από την ανάγνωση των μεγάλων πόλεων ως κοινωνικά διχοτομημένων, είναι το τι γίνεται με τα μεσαία στρώματα. Ενώ δηλαδή η προσοχή εστιάζεται στα κοινωνικά άκρα, τα πιο σημαντικά πράγματα συμβαίνουν στο μέσον της κλίμακας. H ελληνική κοινωνία -κατ’ εξοχήν η αθηναϊκή- είχε εθιστεί σε μια υψηλή κοινωνική κινητικότητα, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του ’60 και μετά, μέσω της οποίας σημαντικό μέρος των χαμηλών στρωμάτων των πόλεων και των πρόσφατων τότε εσωτερικών μεταναστών ανέβηκαν κοινωνικά και κατέκτησαν μεσοστρωματικές θέσεις μέσω κυρίως της εκπαίδευσης. Λίγες δεκαετίες αργότερα, αυτή η κινητικότητα έχει ανακοπεί και ιδιαίτερο πλήγμα για τα μεσαία στρώματα (ιδίως όσων κατάγονταν από χαμηλότερα στρώματα) αποτέλεσε η σημαντική μείωση των προσλήψεων στον δημόσιο τομέα – ο οποίος μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80 απορροφούσε περίπου το 70% των πτυχιούχων των AEI».
H μετάβαση από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση αφήνει τα ίχνη της στους ανθρωπογεωγραφικούς χάρτες της Αθήνας που παρουσίασε ο Θωμάς Μαλούτας. O χάρτης κατοικίας των ανειδίκευτων εργατών αποτελεί το (αντεστραμμένο) είδωλο του χάρτη κατοικίας των διευθυντικών στελεχών και των ελεύθερων επαγγελματιών. Το βάρος του πρώτου και τα έντονα χρώματα είναι στα δυτικά της Αθήνας, έναντι του βορρά και της ανατολής στον δεύτερο. Αλλά, η «μεταπολίτευση» στην πόλη επίσης δεν «ολοκληρώνεται» και μεταφέρει στην εποχή της Παγκοσμιοποίησης πολλούς άλυτους λογαριασμούς. Ετσι, ενώ η Αθήνα της παγκοσμιοποιημένης εποχής φαίνεται κοινωνικά διχοτομημένη ως προς τις δύο παραπάνω κατηγορίες (υψηλά – χαμηλά στρώματα), αυτή η διχοτόμηση εξαφανίζεται στον χάρτη της ανεργίας και υποαπασχόλησης των νέων ηλικίας 20 – 34 χρόνων. Αυτός ο χάρτης είναι πιο συμμετρικός, πιο «ισορροπημένος», πιο ανησυχητικός. «H γενιά των 700 ευρώ», λέει ο Θ. Μαλούτας, «η ανεργία, η επιμήκυνση του χρόνου παραμονής στο πατρικό σπίτι και η καθυστέρηση δημιουργίας οικογένειας αφορούν κυρίως τα ευρύτερα μεσαία στρώματα και τις -πολλές φορές- απεγνωσμένες στρατηγικές τους μπροστά στο φάσμα κοινωνικής υποβάθμισης των παιδιών τους».
Στη χωροταξία των μεγάλων πόλεων ο όρος «εξευγενισμός» υποδηλώνει την ανακατάληψη περιοχών του κέντρου των πόλεων από ανώτερα στρώματα (εισοδηματικά) που εργάζονται σε υπηρεσίες αιχμής. Αυτές οι περιοχές του κέντρου (συνήθως πρώην εργατικές) αναβαθμίζονται με πολυτελείς κατοικίες (π.χ. τύπου loft). Αλλά αυτό δεν συνέβη στο κέντρο της Αθήνας όπου η όποια «επιστροφή» σηματοδοτήθηκε όχι μέσω κατοικίας αλλά μέσω διασκέδασης και ψυχαγωγίας. Κι αν ο «εξευγενισμός» στις μητροπόλεις της Παγκοσμιοποίησης καταγράφηκε στο κέντρο των πόλεων, ο αντίστοιχος αθηναϊκός καταγράφηκε, αλλά μερικά χιλιόμετρα δυτικότερα από αυτό: «Υπάρχει -λέει ο Θ. Μαλούτας- στην Αθήνα μια άλλη διαδικασία τοπικής αναβάθμισης, εκείνη που εμφανίζουν πολλά δυτικά προάστια και η οποία εμπίπτει στον ορισμό του «εξευγενισμού». Την εντοπίσαμε στο Περιστέρι, στην Πετρούπολη αλλά και στη Νίκαια – επίσης εντοπίζεται και σε άλλες πόλεις της νότιας Ευρώπης, όπως η Μαδρίτη. H σημαντική διαφορά με τον εξωγενή εξευγενισμό της Νέας Υόρκης ή του Λονδίνου (όπου προκλήθηκε από την εισροή νέων ομάδων από όλον τον κόσμο) είναι ότι στην Αθήνα αυτός είναι περισσότερο ενδογενής. Οι υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες που εγκαθίστανται σε αυτές τις περιοχές αποτελούνται στην πλειονότητά τους από παιδιά των τοπικών εργατικών στρωμάτων που ανελίχθηκαν επαγγελματικά μέσω της εκπαίδευσης και αποφάσισαν να εγκατασταθούν στην περιοχή ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στα τοπικά δίκτυα οικογενειακής αλληλοβοήθειας».
Αλλά η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης επιβιώνει και αλλού. H ομογενοποιητική «λαϊκότητά της» θα μπει στη νέα εποχή βρίσκοντας καταφύγιο μέσα στις πολυκατοικίες του κέντρου και των πυκνοδομημένων περιοχών!
«Η Αθήνα, εξηγεί ο Θ. Μαλούτας, παρουσιάζει το παράδοξο να μειώνεται ο κοινωνικός διαχωρισμός όταν συμπεριλαμβάνονται στις μετρήσεις και οι μετανάστες. Βασικό παράγοντα ερμηνείας αυτούς του παράδοξου αποτελεί η δομή της αγοράς κατοικίας. H χωροθέτηση της προσιτής για τους μετανάστες ενοικιαζόμενης κατοικίας γύρω από το κέντρο και ειδικότερα στους χαμηλούς ορόφους των πολυκατοικιών (την εποχή της αντιπαροχής) οδήγησε στη δημιουργία ενός κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού μέσα στις ίδιες τις πολυκατοικίες».
Μια χωροταξική αθηναϊκή μεταπολιτευτική «παγίδα», αφού ακόμη και η συνύπαρξη στην ίδια πολυκατοικία δεν διασφαλίζει στους «από κάτω» όσα και στους «απο πάνω».
Αλλά, όπως καταλήγει και ο Γιάννης Βούλγαρης, «η Ελλάδα της Παγκοσμιοποίησης θα αγωνιά λιγότερο για τον εαυτό της τα προσεχή χρόνια και περισσότερο για την Ευρώπη. Δεν είναι και μικρή αλλαγή».
Και η Αθήνα θα αγωνιά περισσότερο να έρθει πιο κοντά στη «συμπαγή» ευρωπαϊκή πόλη παρά να εκτείνεται διαρκώς, όπως στη Μεταπολίτευση. Ακόμη κι αν ψηφιστεί το νέο χωροταξικό που την αφήνει στο μεταίχμιο των δύο εποχών… Οπως ακριβώς και ο ανολοκλήρωτος εκσυγχρονισμός.
Ιnfo
-Γιάννη Βούλγαρη, «H Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση», Αθήνα 2008, εκδ. Πόλις.
-Γεωργίας Γκότση, «H Ζωή εν τη Πρωτευούση», εκδ. Νεφέλη.
-Ρομπ Σιλντς, «Λεφέβρ, Ερωτας και Αγώνας, οι διαλεκτικές του χώρου», Θεσσαλονίκη 2006, εκδ. Βάνιας.
-Λυδίας Σαπουνάκη – Δρακάκη (επιμ.), «H ελληνική πόλη σε ιστορική προοπτική», Αθήνα 2005, εκδ. Διόνικος.
-Θ. Μαλούτα – Δ. Εμμανουήλ – Μάρως Παντελίδου – Μαλούτα, «Αθήνα, κοινωνικές δομές, πρακτικές και αντιλήψεις», Αθήνα 2006, EKKE.