Θα μιλήσουμε σήμερα για ένα βιβλίο που εκδόθηκε πριν από λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Λιβάνη. Για τα «Πρόσωπα της Οικονομίας» του συναδέλφου στην «Καθημερινή» και παλαιού φίλου από το καλοκαίρι του 1951 («πώς πέρασε ο καιρός, πώς πέρασαν τα χρόνια»).
Μη σας τρομάζει ο τίτλος. Δεν πρόκειται για εκείνα τα οικονομολογικά βιβλία που παραθέτουν έννοιες και αριθμούς, ακόμη και δυσνόητες μαθηματικές εξισώσεις. Διαβάζοντάς το θυμήθηκα αυτό που μου έλεγε ένας φίλος μου, ατομικός φυσικός και διευθυντής ερευνών τότε στον «Δημόκριτο»: Η Φυσική, έλεγε, δεν είναι εξισώσεις. Ερευνά φαινόμενα και «πράγματα» και τις μεταξύ τους σχέσεις. Υπάρχει και χωρίς τα μαθηματικά, αλλά τα χρησιμοποιεί σαν εργαλείο.
Ο Νίκος Νικολάου είναι ταλέντο στη δημοσιογραφία και έβαλε το ταλέντο του να μας μιλήσει, ακριβέστερα, να μας αφηγηθεί για τα πρόσωπα και τα πράγματα της ελληνικής οικονομίας, στη διαδρομή πενήντα και πλέον ετών. Το αποτέλεσμα είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο με σύντομα «αφηγήματα» για την οικονομία και τα πρόσωπά της (πριν εκδοθούν σε βιβλίο είχαν δημοσιευθεί στην «Καθημερινή» του Σαββάτου). Διαβάζεται απνευστί και από τον μη ειδικό στα θέματα αυτά. Και μας λέει κάτι πολύ σημαντικό: ότι η οικονομία μιας χώρας δεν είναι ένα απρόσωπο φαινόμενο, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται με τους δικούς του νόμους και κανόνες, αλλά υπηρετείται από εκατομμύρια πρόσωπα, περικλείει ανθρώπους και ανθρώπινες συμπεριφορές και υπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες. Εχει «υπόθεση», «πλοκή» πάθη και ήρωες. Και, τέλος, μας λέει ότι η οικονομία είναι πάντοτε «πολιτική οικονομία». Η πορεία της επιταχύνεται ή επιβραδύνεται, ενίοτε αλλάζει κατεύθυνση, αλλά και καταστρέφεται από πολιτικές αποφάσεις.
Οι επιχειρηματίες
Τα «Πρόσωπα της Οικονομίας», στο βιβλίο του Νίκου Νικολάου είναι επιχειρηματίες που αναδείχθηκαν, συχνά εκ του μηδενός, στην πορεία της οικονομίας και πολιτικοί που βρέθηκαν σε καίριες πολιτικές θέσεις και πήραν καίριες αποφάσεις για την οικονομία. Υπάρχει και μια τρίτη κατηγορία «ηρώων», οι λεγόμενοι «τεχνοκράτες», κορυφαία στελέχη της διοίκησης, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο.
Από αυτούς τους «ήρωες» της οικονομίας (χρησιμοποιεί τον όρο «ήρωες», όπως στα κλασικά μυθιστορήματα) μεγαλύτερη εντύπωση, σαν ανθρώπινο τύπο μου προξένησαν οι επιχειρηματίες: Ο Μποδοσάκης, ο Ωνάσης, ο Ανδρεάδης και κοντά σε αυτούς που ονομαστικά αναφέρονται στο βιβλίο και πολλοί άλλοι που συνειρμικά έρχονται στον νου. Ανθρωποι με ισχυρό χαρακτήρα και ισχυρή θέληση, ενίοτε σκληροί και άκαμπτοι, αλλά με τόλμη και φαντασία, ευέλικτοι και ριψοκίνδυνοι, με πάθη και επιθετικότητα. Ο επιχειρηματίας, μικρός ή μεγάλος, επώνυμος ή ανώνυμος, δεν είναι ποτέ ο «ήσυχος άνθρωπος» της καθημερινότητας. Η δουλειά του και η επιχείρησή του δεν τον αφήνουν να είναι. Είναι πάντοτε ανήσυχος με απρόβλεπτη συμπεριφορά.
Από τα «Πρόσωπα» του Νίκου Νικολάου έχουμε επιχειρηματίες με το πάθος της πολιτικής και πολιτικούς με το πάθος της οικονομίας. Πιστεύω ότι αυτό παρατηρείται σε όλες τις χώρες. Στη χώρα μας η σύνδεση της πολιτικής με την οικονομία, δηλαδή του κράτους με την οικονομία ίσως είναι στενότερη και αποφασιστικότερη και συχνά βρισκόμαστε στην ανάγκη να αναρωτηθούμε αν η οικονομία υποτάσσεται στην πολιτική ή η πολιτική στην οικονομία. Το δίλημμα θυμίζει εκείνο της κότας και του αυγού. Δεν υπάρχει απάντηση…
Οικονομία και πολιτική
Ξεκίνησα να διαβάζω το βιβλίο του Νίκου Νικολάου ψάχνοντας τη «διέπουσα γραμμή» στην πορεία της ελληνικής οικονομίας τα τελευταία πενήντα χρόνια. Νομίζω ότι το κύριο χαρακτηριστικό είναι ακριβώς αυτή η συχνά προβληματική σχέση της οικονομίας και της πολιτικής και υποπτεύομαι ότι πίσω από αυτήν κρύβονται αστάθεια και αδυναμίες τόσο της οικονομίας όσο και της πολιτικής. Παρ’ όλα αυτά, μέσα από δαίδαλο τεθλασμένων γραμμών διαπιστώνονται μερικά απτά αποτελέσματα. Σταθερή αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, δηλαδή του συνολικού πλούτου της χώρας και σταθερά κοινωνικότερη διανομή του (δεν λέω δικαιότερη) με βελτίωση του βιοτικού επιπέδου.
Ο Νίκος Νικολάου στέκεται σε μερικούς σταθμούς αυτής της πορείας, με ιδιαίτερο «σασπένς», οι οποίοι προδιέγραψαν μακροπρόθεσμες κατευθύνσεις. Ξεκινάει από το σταθεροποιητικό πρόγραμμα του Γεωργίου Καρτάλη, τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’50, αμέσως μετά τον εμφύλιο πόλεμο με πλήθος εξω-οικονομικών και εξωθεσμικών επεμβάσεων. Σταθμός όμως, αποφασιστικός ήταν η υποτίμηση της δραχμής σε σχέση με το δολάριο και η απελευθέρωση των εισαγωγών, το 1953. Μια βαθύτατα πολιτική απόφαση του τότε υπουργού Συντονισμού στην κυβέρνηση Παπάγου, θα έλεγα μια στιγμή τόλμης με δραματική ένταση που έβαλε την οικονομία και τη χώρα σε «άλλον δρόμο».
Πιστεύω ότι δεν είναι τυχαία η εμμονή του Νίκου Νικολάου σε αυτούς τους αποφασιστικούς σταθμούς καίριων πολιτικών αποφάσεων που καθορίζουν και την πορεία της οικονομίας. Επιμαρτυρεί, όμως, τη βαθύτερη πίστη του ότι η οικονομία είναι πάντοντε «πολιτική οικονομία», δεν είναι ουδέτερα «επιστημονική» ή «τεχνοκρατική» διαχείριση. Ακριβώς γιατί η οικονομία, η ουσία της, είναι οι ανθρώπινες ανάγκες και συμπεριφορές, ένα περίπλοκο σύνολο από αρετές, από δυνάμεις και αδυναμίες, από πάθη, από συνέχειες και ασυνέχειες, που δεν σταθμίζονται πάντοτε από την αυστηρή λογική της επιστήμης, χρειάζεται η διαίσθηση της πολιτικής, η φαντασία και η τόλμη της.
Από τους «σταθμούς» στους οποίους αναφέρεται ο Νίκος Νικολάου θα σταθώ σε δύο-τρεις ακόμη με ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα. Είναι η εμμονή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στον προσανατολισμό προς την Ευρώπη, που σταδιακά πέρασε από τη σύνδεση με την τότε ΕΟΚ (εν μέσω ποικίλων και ισχυρών αντιδράσεων, από το εσωτερικό και το εξωτερικό), μετά την ένταξη και κατέληξε στην πλήρη ένταξη στον «σκληρό» και πρωτοποριακό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ο σταθερός αυτός προσανατολισμός μας κάνει σήμερα να σκεφτόμαστε, σχεδόν με τρόμο: «Αν δεν ήμασταν εκεί, πού θα μπορούσε να είμαστε».
Θα σταθώ τέλος στην αμφιλεγόμενη στροφή του Ανδρέα Παπανδρέου προς την κοινωνία. Ικανοποίησε λαϊκές ανάγκες από δεκαετίες απωθημένες, έφερε στο προσκήνιο νέες κοινωνικές δυνάμεις, αλλά συνοδεύθηκε και από φαινόμενα λαϊκισμού τα οποία ταλαιπωρούν ακόμη τη χώρα. Το ισοζύγιο είναι δύσκολο. Εδραιώθηκε από τότε η προοπτική ότι η πορεία της χώρας και της οικονομίας της θα ακολουθούσε τον δρόμο των ανεπτυγμένων χωρών της Ευρώπης (και ίσως του κόσμου) με την εναλλαγή φιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατικών κατευθύνσεων.
Για να πούμε και στους εαυτούς μας την αλήθεια: Οι πρώτες για την καλύτερη οργάνωση παραγωγής του πλούτου και οι δεύτερες για την κοινωνικότερη διανομή του. Είναι ίσως η μόνη σύγχρονη ισορροπία σε συνθήκες ελευθερίας και δημοκρατίας. Οταν έκλεισα το βιβλίο του Νίκου Νικολάου αισθανόμουν πιο αισιόδοξος, ίσως και από τον ίδιο που το έγραψε…