Επιστολές και τηλεφωνήματα αναγνωστών, πολλές αντιρρήσεις, όχι όλες και τόσο ευγενικές, με αναγκάζουν να επανέλθω στον όγδοο βυζαντινό αιώνα, στη δυναστεία των Ισαύρων, στην εικονομαχία, στην Ειρήνη την Αθηναία και στην αναστήλωση των εικόνων. Εκτός αυτών των πρόσφατων αφορμών, οφείλω να ομολογήσω τη γοητεία που νιώθω κάθε φορά που διαβάζω τα καθέκαστα αυτής της περιόδου με τις μεγάλες και φανατικές αντιπαραθέσεις, τις αχαλίνωτες φιλοδοξίες και τα αβυσσαλέα πάθη και με τα «δράματα εξουσίας». Εχεις την εντύπωση ότι παρακολουθείς κορυφαία έργα του Σαίξπηρ. Πολλοί ιστορικοί και διανοητές δεν απέφυγαν τον πειρασμό να συγκρίνουν την εποχή των Ισαύρων με τη μεγάλη θρησκευτική μεταρρύθμιση στη Δύση, που, αφού προκάλεσε διχόνοιες και πολέμους, αναγνωρίσθηκε ότι είναι αυτή που άνοιξε το ρήγμα στο τείχος του σκοταδισμού και μας οδήγησε στη Νέα Εποχή.
Πολλοί διερωτώνται (ο Παπαρρηγόπουλος πρώτος) αν η εικονομαχία μάς οδήγησε κάπου. Βρίσκουν μεταγενέστερες ελευθεριότερες στάσεις και συμπεριφορές στο κράτος, στην Εκκλησία, στις ανώτερες τάξεις, στη διανόηση. Κακά τα ψέματα. Η εικονομαχία δεν οδήγησε πουθενά, σε κανένα μονιμότερο αποτέλεσμα, όπως η μεταρρύθμιση στη Δύση. Στους μετέπειτα αιώνες και παρά τις σποραδικές εξάρσεις πνευματικής αναγέννησης, η Αυτοκρατορία βυθιζόταν στις αδυναμίες και τα αδιέξοδα της ρωμαϊκής καταγωγής της. Κράτος πολυεθνικό, υπό τη συνεχή απειλή επιδρομών από όλα τα σημεία του ορίζοντα, εξαρτούσε την άμυνά του και τη συνοχή του από τη δύναμη της κεντρικής εξουσίας της Κωνσταντινουπόλεως, από τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη και τους πατρικίους που τους περιέβαλλαν. Ο λαός, τόσο στις ασιατικές όσο και στις ευρωπαϊκές επαρχίες, παρέμενε βυθισμένος στις δεισιδαιμονίες, στην αγραμματοσύνη και στην αμάθεια. Αφυδατωμένη η χριστιανική πίστη από τις δεισιδαιμονίες και την παραλυτική καλογερική απάθεια, που με το πρόσχημα της «σωτηρίας της ψυχής» απολάμβανε όλα τα άλλα εγκόσμια αγαθά, θεμιτά και αθέμιτα, απεδείχθη αδύναμη να αντικρούσει την ορμή του αραβικού και μετέπειτα του τουρκικού Ισλάμ.
Λέγεται ότι αυτή η σύγκριση της χριστιανικής πίστης με το Ισλάμ, όπου ταυτίζονταν θρησκευτική πίστη και πολεμική ορμή, ήταν η πρώτη από τις αιτίες που οδήγησαν τον Λέοντα Γ΄ τον Ισαυρο να σκεφθεί και να επιχειρήσει τις μεταρρυθμίσεις του.
Αναγνώστες μού προσάπτουν ότι εκ του πονηρού αποδίδω την αναστήλωση των εικόνων στην Ειρήνη την Αθηναία, της οποίας όλες οι πράξεις ήταν αμαρτωλές και δαιμονικές και αρκετές αποτρόπαιες.
Η αλήθεια είναι ότι η οριστική και μέχρι σήμερα αναστήλωση των εικόνων ήταν έργο μιας άλλης αυτοκράτειρας, της Θεοδώρας, συζύγου του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Ηταν αυτή η Θεοδώρα για την οποία ο θρύλος λέει ότι από πείσμα την προτίμησε ο Θεόφιλος, παρακάμπτοντας την ωραία και ελλόγιμη Κασσιανή, έπειτα από «αυθάδη» απάντησή της σε ερώτηση – δοκιμασία του αυτοκράτορα. Η Θεοδώρα έγινε αυτοκράτειρα και η Κασσιανή κλείσθηκε σε μοναστήρι όπου, πάντοτε κατά τον θρύλο, έγραψε το πράγματι συγκλονιστικό τροπάριο που ψάλλεται τη Μεγάλη Τρίτη.
Η Θεοδώρα, λοιπόν, περίμενε τον θάνατο του αυτοκράτορα συζύγου της (φυσικό αυτή τη φορά) για να προχωρήσει στην πανηγυρική αναστήλωση των εικόνων, το 842 μ.Χ., ορίζοντας ταυτόχρονα την πρώτη Κυριακή της μεγάλης Σαρακοστής ως Κυριακή της Ορθοδοξίας, σε ανάμνηση της «ορθής πίστης».
Το ουσιαστικό όμως έργο της αναστήλωσης η Εκκλησία το οφείλει στην Ειρήνη την Αθηναία. Τότε είναι που συνεκλήθη η έβδομη Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια, η οποία μάλιστα ενέκρινε και τον «όρον περί εικόνων», όπου ορίζεται ότι «η τιμή προς την εικόνα αντανακλά εις το πρωτότυπον και ο προσκυνών την εικόνα προσκυνεί την αληθινήν υπόστασιν του ζωγραφισμένου εις αυτήν προσώπου».
Η Ειρήνη προσπάθησε να συγκαλέσει την οικουμενική σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, όπου πραγματικά συνήλθαν οι ιεράρχες, οι οποίοι όμως αρνήθηκαν να υπακούσουν στην Ειρήνη και έμειναν πιστοί στη μεταρρύθμιση, προστατευόμενοι από πιστά στους Ισαύρους στρατεύματα. Η Ειρήνη διέλυσε τη σύνοδο, αλλά και τα αξιόμαχα και εμπειροπόλεμα στρατεύματα. Συγκάλεσε δική της σύνοδο στη Νίκαια με την υποστήριξη του Πάπα της Ρώμης και με την προστασία δικών της μισθοφορικών στρατευμάτων. Αυτή η σύνοδος είναι που αναστήλωσε τις εικόνες και ανέτρεψε τη μεταρρύθμιση των Ισαύρων. Είχε τη βοήθεια του Ταρασίου, που από προσωπικό της γραμματέα… τον έκανε πατριάρχη, ο οποίος όμως ήταν προικισμένος, ευέλικτος και μετριοπαθής έναντι των εικονομάχων.
Η Ειρήνη η Αθηναία άφησε την αυτοκρατορία σε οικτρή κατάσταση. Από παντού δεχόταν επιδρομές, στην Ασία από τους Αραβες, στην Ευρώπη από τους Βουλγάρους. Στη Δύση κυβερνούσε ο Καρλομάγνος (με τον οποίο η Ειρήνη, σε προχωρημένη πλέον ηλικία, παντρολογιόταν για ένα διάστημα) και ο Πάπας της Ρώμης βυσσοδομούσε άνετα και ανενόχλητος εναντίον της Κωνσταντινουπόλεως, αρνούμενος να δεχθεί το Πατριαρχείο ως «οικουμενικό» (όπως βλέπετε αυτή η ιστορία είναι αρκετά παλαιά). Ουσιαστικά επιδίωκε την υποταγή της Ανατολής, κράτους και Εκκλησίας, και διεκδικούσε τις περιοχές τις οποίες του είχε αφαιρέσει ο Λέων Γ΄ ο Ισαυρος. Είναι ένα ερώτημα κατά πόσο η εικονομαχία, που από την πρώτη στιγμή είχε αντίπαλο τον Πάπα, αποτέλεσε το προοίμιο του μεγάλου Σχίσματος μεταξύ ανατολικής και δυτικής Εκκλησίας, το οποίο σε σημαντικό βαθμό καθόρισε την εξέλιξη και τα πεπρωμένα της Ανατολής.
Μεταξύ της εβδόμης οικουμενικής συνόδου του 786, επί Ειρήνης της Αθηναίας, και της οριστικής αναστήλωσης των εικόνων από τη Θεοδώρα το 842, μεσολάβησαν 56 χρόνια. Στο διάστημα αυτό άβουλοι ή ανίκανοι αυτοκράτορες διαδέχονταν ο ένας τον άλλον, άλλοι εικονομάχοι και άλλοι εικονολάτρες ή αδιάφοροι. Οι σημαντικότεροι από αυτούς ήσαν ο Λέων Ε΄ ο Αρμένιος και ο σύζυγος της Θεοδώρας ο πεπαιδευμένος Θεόφιλος. Και οι δύο φανατικοί εικονομάχοι.
Η αντιπαράθεση, όμως, μεταξύ εικονομάχων και εικονολατρών ή μεταξύ μεταρρυθμιστών και αντιμεταρρυθμιστών έχασε την αρχική της ορμή, ίσως και το περιεχόμενο: η ανώτερη τάξη και ο στρατός έμεναν πιστοί στη μεταρρύθμιση. Ο ανώτερος κλήρος υιοθέτησε την άποψη ότι δεν ήταν αναγκαίο η κατάργηση των εικόνων να συνοδεύσει και να χαρακτηρίσει το γενικότερο μεταρρυθμιστικό έργο. Την άποψη αυτή, η οποία ανάγεται στον Λέοντα Γ΄ τον Ισαυρο, υποστήριξαν στην ουσία και οι δύο σημαντικότεροι πατριάρχες αυτής της περιόδου, οι μετριοπαθείς και ευέλικτοι Ταράσιος και Νικηφόρος, ο οποίος υπήρξε και ο σημαντικότερος χρονογράφος της εποχής του.
Η ταραχώδης, αλλά και τόσο ενδιαφέρουσα, αυτή περίοδος έληξε οριστικά με την άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο του Βασιλείου Α΄ του Μακεδόνα. Και αρχίζει μια νέα περίοδος με νέο περιεχόμενο, που από την αρχή σφραγίζεται από τον μεγάλο πατριάρχη Φώτιο. Είναι μια άλλη ιστορία…
Μια άλλη παρατήρηση αναγνωστών είναι ότι αν επικρατούσε η εικονομαχία, η ανθρωπότητα δεν θα γνώριζε τον πλούτο και τη μεγαλοσύνη της βυζαντινής εικονογραφίας, μιας πραγματικής πνευματικής αναγέννησης στον βυζαντινό μεσαίωνα. Αυτά τα «αν» ξεπηδούν αυθόρμητα από την Ιστορία (π.χ. αν ο Ναπολέων νικούσε στο Βατερλώ), δεν αναιρούν αυτό που συνέβη και δεν φωτίζουν αυτό που θα μπορούσε να συμβεί. Γεγονός είναι ότι κανένας (μεγάλος) λαός και καμιά (μεγάλη) εξουσία δεν έζησαν ποτέ χωρίς (μεγάλη) τέχνη. Απλώς, πιθανόν δεν θα είχαμε την εικονογραφία και δεν ξέρουμε τι θα είχαμε…
Η πολιτική, οι εικόνες και τα σύμβολα
Αναφερθήκαμε ήδη στον «όρον περί των εικόνων» της εβδόμης οικουμενικής συνόδου. Στο ουσιαστικότερο και καίριο σημείο του επαναλαμβάνει επί λέξει τον Μεγάλο Βασίλειο, ο οποίος έγραφε «της εικόνος η τιμή επί το πρωτότυπον διαβαίνει». Αλλά και ο Νείλος, ασκητής του Ε΄ αιώνα, έγραψε για την παιδευτική σημασία των εικόνων, με τις οποίες ο αγράμματος λαός μάθαινε τα περιστατικά της Αγίας Γραφής. Είναι δύο λογικές ερμηνείες της μεγάλης δύναμης που κατάκτησαν οι εικόνες στην ψυχή του λαού.
Φίλος, με άλλη αφορμή (τη σημασία που μπορεί σήμερα να έχουν οι στρατιωτικές παρελάσεις της 25ης Μαρτίου), έλεγε ότι η εξουσία έχει πάντοτε ανάγκη από σύμβολα και ότι εκφράζεται και ασκείται μέσα από σύμβολα. Δεν αρκούν οι λογικές ερμηνείες για να εξηγήσουν τη δύναμη και την αντοχή των συμβόλων. Διότι έχουν να κάνουν με την ψυχή και τη συνείδηση. Τη λογική άποψη του Μεγάλου Βασιλείου και την ακόμη λογικότερη του Νείλου θα μπορούσε να τις δεχθεί και ο Λέων ο Ισαυρος και ο φανατικότερος εικονομάχος.
Εκείνο που φαίνεται δεν μπορούσαν να δεχθούν είναι το σύμβολο της εικόνας με την υλική της υπόσταση να υποκαθιστά, στη συνείδηση του λαού, την ουσία της θρησκευτικής πίστης, το μυστήριο και τη διδασκαλία. Και πολύ περισσότερο δεν μπορούσαν να δεχθούν τις θαυματουργικές ικανότητες που αποδίδονται στα σύμβολα και καλλιεργούσαν στον λαό παράλογες προσδοκίες και ελπίδες και τον απομάκρυναν από την πραγματικότητα, στην οποία συμμετείχε και ζούσε. Τέλος, η εικονομαχία έθετε ένα καίριο πολιτικό ζήτημα των χρόνων εκείνων. Την ανασύνταξη του κράτους γύρω από σταθερά και θα λέγαμε παραδοσιακά κέντρα εξουσίας: το Παλάτι, το Πατριαρχείο, το Στράτευμα, τη Διοίκηση. Αυτά τα κέντρα ήταν που από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου εξασφάλιζαν τη συνοχή και την άμυνα της απέραντης πολυεθνικής και πολύγλωσσης αυτοκρατορίας. Η δύναμη των μοναχών και των μοναστηριών είχε τόσο διογκωθεί την εποχή εκείνη, ώστε ουσιαστικά αποτελούσε κράτος εν κράτει. Και κυρίως ήταν δύναμη σε μεγάλο βαθμό παρασιτική και οπωσδήποτε κεντρόφυγη. Αυτή την παραλυτική δύναμη θέλησαν να περιορίσουν ή να συντρίψουν οι Ισαυροι, εξαπολύοντας την εικονομαχία.
Φαινόμενα πολιτικού φορμαλισμού, εννοούμε την κατίσχυση του τύπου και της «φόρμας» σε βάρος της πολιτικής εξουσίας, ζούμε και στις μέρες μας και είναι πολλά. Θα μπορούσα πρόχειρα να σας αναφέρω το «σύμβολο» του πανεπιστημιακού ασύλου, που κανείς δεν τολμάει να το θίξει ούτε ιδεολογικά ούτε πολιτικά ούτε πρακτικά, παρ’ όλο ότι δρα εντελώς αντίθετα με τους σκοπούς για τους οποίους θεσπίσθηκε.
Φαινόμενο θρησκευτικού φορμαλισμού είναι και η Κυριακή της Ορθοδοξίας, επειδή παρακάμπτει και παραγνωρίζει τα ιστορικά γεγονότα. Ετσι παρακινήθηκα να ασχοληθώ με τους Ισαύρους.