Για σκέψου, τόσο νέος/ μα στον εαυτό μου αμέσως υποσχέθηκα/ πως θα φανώ, σαν πάντοτε, γενναίος».
Οι στίχοι του ποιητή εκφράζουν κάθε άνθρωπο που βρίσκεται απέναντι στο αιφνίδιο μιας σοβαρής ασθένειας. Ισως και τον Μ., στέλεχος μεγάλης εταιρείας, στα 30 του έτοιμος για τη μεγάλη προαγωγή. Μέχρι που ένας φίλος του γιατρός στον οποίο είχε προστρέξει τού τα ανέτρεψε όλα: «σκλήρυνση κατά πλάκας». Το δεύτερο που σκέφθηκε ήταν να το κρατήσει μυστικό. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ακόμη ηλεκτρονική κάρτα υγείας (μόλις στις 2 από τις 10 χώρες του ΟΟΣΑ). Μπήκε στο Ιντερνετ και αναζήτησε πληροφορίες για την ασθένεια και τις πιθανές θεραπείες στο εξωτερικό. (Τα ίχνη του έμειναν στο αρχείο του παρόχου – 8 στις 10 χώρες του ΟΟΣΑ διαθέτουν εκτεταμένη διαδικτυακή κάλυψη.) Βρήκε έναν διάσημο γιατρό στο Λονδίνο. Εκλεισε ραντεβού και μετά διαδικτυακά τα εισιτήρια και την παραμονή. Την επομένη άφησε το Ι. Χ. στο αεροδρόμιο – τα στοιχεία του έμειναν σε τράπεζα πληροφοριών όπως και το ταξίδι του. Στο Λονδίνο, μία από τις 500.000 κάμερες (σε σύνολο 3.000.000 στη Βρετανία) κατέγραψε την είσοδό του στην κλινική. Οπως και την ώρα της εξόδου του. Αλλά και στα αρχεία του νοσοκομείου κατεγράφησαν τα πάντα για την επίσκεψή του εκεί. Σε υποτιθέμενη (και διόλου οργουελική) πιθανότητα συνεργασίας μερικών τραπεζών πληροφοριών (σε 2 στις 10 χώρες του ΟΟΣΑ ενθαρρύνονται ή και χρηματοδοτούνται τέτοιες συνεργασίες) ο Μ. εκτός από ασθενής θα ήταν ήδη και ένα προϊόν της νέας εποχής. Οι πληροφορίες για τη ζωή του μπορεί να άφηναν παγερά αδιάφορη την αστυνομία, αλλά όχι και την εταιρεία στην οποία εργαζόταν. Και ως προϊόν δεν θα είχε κανένα περιθώριο στην επίδειξη γενναιότητας στην προσωπική του βιογραφία. Το προϊόν «Μ» θα ήταν ήδη εκτός σχεδιασμών της εταιρείας του. Πιθανόν και ο φάκελος «Μ» να κλείσει ανεξάρτητα από τη βιολογική του παρουσία.
Η Δημοκρατία, στις αρχές του 21ου αιώνα, επαναφέρει με τρόπο σχεδόν απόλυτο το ζήτημα της επιτήρησης. Τα ζητήματα της ασφάλειας και η ανεπάρκεια των σύγχρονων κρατών να δράσουν στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον δημιουργούν μια πολύ καυτή σούπα όπου τα ατομικά δικαιώματα, ακόμη και αυτή η έννοια του Κοινωνικού Συμβολαίου, υποστέλλονται στον προβαλλόμενο ως μονόδρομο της περισσότερης ασφάλειας.
Το περίφημο «Πανοπτικόν» έχει στοιχειώσει σήμερα στις κοινωνικές επιστήμες. Το 1785 ο φιλόσοφος Jeremy Bentham πρότεινε -θυμίζει η Αφροδίτη Κουκουτσάκη (διδάσκει εγκληματολογία στο Πάντειο) – ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο για την καλύτερη επιτήρηση σε ιδρύματα που προηγήθηκαν της φυλακής «και συχνά συγχέονται μ’ αυτήν». Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του Bentham μοιάζει πολύ με το σχέδιο (και τη λειτουργία) της καθολικής επιτήρησης στους δημόσιους χώρους που προωθείται ήδη από τις δυτικές δημοκρατίες. Οπως εξηγεί η Αφροδίτη Κουκουτσάκη, «το «Πανοπτικόν» του Bentham αποτελείται από έναν κεντρικό πύργο και στην περιφέρειά του είναι κυκλικά διατεταγμένα τα κελιά στα οποία κρατούνται απομονωμένοι οι τρόφιμοι. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο, που έδωσε το όνομά του σε έναν ιδιαίτερο τρόπο επιτήρησης και ελέγχου, βασίζεται στην ιδέα της συνεχούς έκθεσης του εγκλείστου, ενώ η κατασκευή, η τοποθέτηση και ο φωτισμός του κεντρικού πύργου καθιστά τον επόπτη αόρατο από τον επιτηρούμενο έτσι ώστε η επιτήρηση να μην ταυτίζεται με τα πρόσωπα. Το αποτέλεσμα είναι η επιτήρηση να επιτυγχάνει τον στόχο της με την απλή θέα του πύργου, ακόμη και όταν ο επιτηρητής δεν υπάρχει ως φυσική παρουσία».
Το «Πανοπτικόν» δεν διέφυγε, περίπου 180 χρόνια αργότερα, την προσοχή του μεγάλου Γάλλου διανοητή Μισέλ Φουκώ. Δυσνόητος για τους θεράποντες της «κοινής λογικής». Ιδίως για τους Αμερικανούς νεοσυντηρητικούς της θεραπείας του «σπασμένου παράθυρου». Δηλαδή της θεωρίας που λέει «ότι σε μια περιοχή με καλά σπίτια, αν κάποιος (του επιτραπεί να) αφήσει σπασμένο το παράθυρο του, τότε είναι θέμα χρόνου να δούμε σπασμένα παράθυρα και σε άλλα σπίτια». Δυσνόητος και για τη νεοφιλελεύθερη αντίληψη που θεωρεί ότι το «λιγότερο» κράτος μπορεί να αντικατασταθεί στον τομέα της ασφάλειας ακόμη και θυσιάζοντας τη βασική αρχή δικαίου, την αρχή της αναλογικότητας. Το εξηγεί ο Θεόδωρος Παπαθεοδώρου (καθηγητής Αντεγκληματικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου): «Η παραβατικότητα δεν είναι (αντιμετωπίζεται ως) εξατομικευμένη συμπεριφορά, αλλά αντίθετα είμαστε όλοι εν δυνάμει ύποπτοι. Παρακολουθείται το σύνολο για να προληφθεί η παραβατικότητα των λίγων. Τέτοια προγράμματα δεν μπορούν να υποστηριχτούν μόνο από τα κράτη αλλά κυρίως από ιδιωτικές εταιρείες (πολλές φορές και με κρατική επιχορήγηση, όπως το 2006 στην Αγγλία). Το μείζον θέμα της χρήσης όλων αυτών των στοιχείων δεν έχει να κάνει μόνο με το ποιος τα διαχειρίζεται ή με το πώς τα διαχειρίζεται. Εχει να κάνει και με τη θεμελιώδη λειτουργία του «Πανοπτικού». Την προσαρμογή μας, την αυτολογοκρισία μας, απέναντι στο πανταχού παρόν μάτι τής ωστόσο αόρατης εξουσίας. Οι κάμερες δεν μειώνουν την ανασφάλεια του πολίτη, απέναντίας την πιστοποιούν και έτσι τον θυματοποιούν. Αν κάποιος έβαζε κάμερες στην πλατεία Βάθης θα συνέρρεαν ξαφνικά πλήθη επισκεπτών; Δείτε το παράδειγμα των τραπεζών, του κατ’ εξοχήν χώρου όπου λειτουργούν κάμερες. Από 171 ληστείες το 2004 φθάσαμε στις 293 το 2007».
Οι κάμερες δεν είναι ένα προϊόν που μπορεί να στηριχτεί μόνο του στην αγορά. Απαιτείται συνεργασία και με τράπεζες πληροφοριών, που δεν έχουν να κάνουν με την επιτήρηση του χώρου, αλλά με τις τηλεφωνικές μας κλήσεις, τα e-mail μας, τη συμπεριφορά μας στο χώρο εργασίας (πρόσφατο το παράδειγμα του ΟΠΑΠ), τα ίχνη μας στο Διαδίκτυο που είναι ίχνη προτιμήσεων και επιλογών. Και εκεί βρίσκεται το ζήτημα: στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα μιας τέτοιας πολιτικής ασφάλειας.
Ιnfo
– Θεόδωρου Παπαθεοδώρου, «Επιτηρούμενη Δημοκρατία», Αθήνα 2009, εκδ. Βιβλιόραμα
– Τόνιας Τζαννετάκη, «Ο νεοσυντηρητισμός και η πολιτική της μηδενικής ανοχής», Αθήνα – Κομοτηνή 2007, εκδ. Σάκκουλας
– Μισέλ Φουκώ, «Επιτήρηση και τιμωρία», Αθήνα 2005, εκδ. Ράππα
– Αφροδίτης Κουκουτσάκη (επιμ.), «Εικόνες φυλακής», Αθήνα 2006, εκδ. Πατάκης
– Winfrieb Reebs, «Φυλακές, ιστορική εξέλιξη», Αθήνα 1983, Αυτόνομες Εκδόσεις
– «Σύγχρονοι μηχανισμοί βίας και καταπίεσης», επιστημονικό συμπόσιο Σχολής Μωραΐτη (Αθήνα 2005)