O παπα-Μιχαήλ Κοσβύρας γεννήθηκε στην Αγναντιά Καλαμπάκας το 1917. Αποφάσισε να γράψει για τη ζωή του στα 90 του χρόνια. Το βιβλίο του («Από το βουνό στον άμβωνα») χάρη και στην επιμονή του γιου του Νίκου ολοκληρώθηκε, και εδώ και λίγες μέρες βρίσκεται στα χέρια του παπα-Μιχάλη (και στα βιβλιοπωλεία).
Η σημασία των απομνημονευμάτων του παπα-Μιχάλη για «κείνα τα χρόνια» είναι μεγάλη, όπως επισημαίνουν και οι επιμελητές Γαβρίλης Λαμπάτος (ιστορικός) και Αγαθοκλής Αζέλης (φιλόλογος). Γιατί;
Ο παπα-Μιχάλης στα χρόνια της Κατοχής βρέθηκε στον ΕΛΑΣ και μάλιστα υπηρέτησε ως επικεφαλής του εφεδρικού ΕΛΑΣ στην περιοχή του. O Εμφύλιος τον βρίσκει στους «Μάυδες» του Εθνικού Στρατού! Μετά το 1949 πραγματοποιεί το παιδικό του όνειρο: χειροτονείται ιερέας και έκτοτε υπηρέτησε στην αγαπημένη του Αγναντιά. «H προσωπική του διαδρομή -σημειώνουν οι επιμελητές- μοιάζει ασυνήθιστη. Από τον ΕΛΑΣ στον «Εθνικό Στρατό». Την ίδια πορεία ακολούθησαν και χιλιάδες άλλοι άνδρες της γενιάς του. H φωνή τους όμως απουσιάζει. (…) Οι επισημάνσεις της Τζίνας Πολίτη για την «Ορθοκωστά» του Θανάση Βαλτινού έχουν ισχύ και στην περίπτωση του παπα-Μιχάλη: η φωνή αυτή δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Και δεν μπορεί να τη διεκδικήσει ούτε η μία πλευρά ούτε η άλλη».
Τι έγινε τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου στην περιοχή του νομού Τρικάλων, το λένε οι αριθμοί: οι νεκροί της πλευράς των νικητών έφθασαν τους 531, της πλευράς των ηττημένων τους 990, καθώς και 275 νεκροί πολίτες (άμαχοι). Σύνολο 1.786 άνθρωποι. Αριθμός εντυπωσιακός, όπως σημειώνει στη σχετική μελέτη του ο ιστορικός Θ. Νημάς, αν συγκριθεί με τον αριθμό των θυμάτων της γερμανικής κατοχής που έφθασαν τους 723 (ανάμεσα στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι 139 Εβραίοι των Τρικάλων που εξοντώθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης).
Η Θεσσαλία, λέει ο Γαβρίλης Λαμπάτος (ιστορικός), ήταν μια από τις περιοχές στις οποίες το αντιστασιακό κίνημα δραστηριοποιήθηκε πολύμορφα. Το 1944, στις τάξεις του ΕΛΑΣ είχαν καταταγεί 15.000 αντάρτες. O Σαράφης στα απομνημονεύματά του και ιδίως ο Λάζαρος Αρσενίου αποτελούν σημαντικές πηγές για εκείνα τα χρόνια στην περιοχή. Ωστόσο, κείμενα απλών ανθρώπων όχι ιδιαίτερα μορφωμένων δεν έχουν υπάρξει. Μνήμες υπερηλίκων και τα χειρόγραφα του παπα-Μιχάλη φωτίζουν περισσότερο το πώς οι απλοί άνθρωποι συγκρότησαν τις ταυτότητές τους μέσα από τις αγωνίες, την αστάθεια, την ανασφάλεια, αλλά και την απορία για όσα γίνονταν δίπλα τους.
Ενα από τα ζητήματα-ταμπού της σύγχρονης ιστοριογραφίας, η αριστερή βία, και ιδίως ο χρόνος εμφάνισής της (δηλαδή πριν από το 1946), περιλαμβάνεται με χαρακτηριστικό τρόπο στα απομνημονεύματα του παπα-Μιχάλη. Παράλληλα, οι επιμελητές αναδεικνύουν την επίσημη αντίδραση του EAM σε τέτοια φαινόμενα, παραθέτοντας κείμενο του γραμματέα της Οργάνωσης Θεσσαλίας K. Καραγιώργη στην εφημερίδα «Λενινιστής» με τίτλο «Να μας αγαπήσει ο λαός». H Θεσσαλία, σχεδόν ελεύθερη από το 1943 χάρη στη δράση του ΕΛΑΣ, αντιμετωπίζει φαινόμενα κατάχρησης εξουσίας από τοπικούς αντάρτες – πολέμαρχους, αν και όχι τόσο έντονα όσο στη Στερεά Ελλάδα. O K. Καραγιώργης δεν θα διστάσει να μιλήσει για «Κόκκινη δικτατορία» στην περιοχή της Καλαμπάκας: «(…) Διάφοροι κομματικοί υπεύθυνοι (…) άρχισαν να «παίζουν εξουσία». Εχουμε μια σειρά από αντιπαθητικότατα τέτοια φαινόμενα. (…) Δεν λείπουν ούτε μέσα στην Καρδίτσα. Επεμβάσεις στα λαϊκά δικαστήρια. (…) Οχι σπάνια αυτές οι επεμβάσεις γίνονται μέσω του εφεδρικού ΕΛΑΣ του χωριού και παίρνουν διχτατορική στην πράξη αν όχι στα λόγια μορφή».
Η δολοφονία του δασκάλου της Αγναντιάς (συκοφαντήθηκε ως δεξιός) δείχνει μέσα από την αυτοβιογραφία του παπα-Μιχάλη πώς ένα ολόκληρο χωριό άλλαξε στάση – επειδή η σημασία του δασκάλου ήταν μεγάλη στις ορεινές κοινότητες της Ελλάδας.
Ο παπα-Μιχάλης δεν έχει στη μνήμη του συνολικές εικόνες, ούτε γνωρίζει πολλά από τις σημερινές αντιπαραθέσεις για τα χρόνια του Εμφυλίου. Αυτός κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ για τον «αγώνα εναντίον του κατακτητή». Απέκτησε μια πολύ συγκεχυμένη εικόνα για τον κομμουνισμό, τον αντιπάθησε ως ιδεολογία αλλά παρέμεινε στις τάξεις του ΕΛΑΣ. Και είναι έντονη η απορία του, όπως καταγράφεται στα χειρόγραφά του, όταν αυτός και μερικοί συγχωριανοί του διώκονται από τους μέχρι πρότινος συναγωνιστές τους. Στα χωριά της Καλαμπάκας η φήμη αποκτά καταλυτική δράση. Ακουγαν για εξαφανίσεις ανθρώπων, για πτώματα στα φαράγγια. Δεν μπορούσαν να ελέγξουν την αλήθεια τους, έπρεπε πρώτα να διαχειριστούν το φόβο τους. Σε μια κλειστή αγροτική κοινωνία που τα παράθυρα δεν είχαν τζάμια, τα σπίτια δεν είχαν τουαλέτες, και οι αγρότες έμεναν περίπου μαζί με τα ζώα τους, ο φόβος ήταν η πρώτη αντίδραση σε κάθε αλλαγή. Και η Αγναντιά γνώρισε πολλές τέτοιες σε μικρό χρονικό διάστημα. Οι δύο πλευρές χρειάζονταν στρατιώτες, αλλά η στρατολόγηση γινόταν τόσο βάναυσα ώστε οι άνθρωποι της περιοχής άλλαξαν στρατόπεδο πολλές φορές. Είναι χαρακτηριστικό ότι και ο παπα-Μιχάλης, όταν μετά τον Εμφύλιο επιχείρησε να παρακολουθήσει ιερατική σχολή, εμποδίστηκε -ενώ είχε υπηρετήσει στον Εθνικό Στρατό- από «νομιμόφρονες» διότι τον θεωρούσαν «κομμουνιστή».
Ισως γι’ αυτό η πιο εύγλωττη στιγμή του βιβλίου είναι η αφιέρωση που κάνει ο 93χρονος ιερέας στην αρχή του βιβλίου του: «Στην πρεσβυτέρα Ανδρομάχη για την υπομονή της στις πολλές ώρες σιωπής»…
Ιnfo
– π. Μιχαήλ Κοσβύρας «Από το βουνό στον άμβωνα», Αθήνα 2009, εκδ. Ταξιδευτής
– Λάζαρου Αρσενίου «H Θεσσαλία στην Αντίσταση», Λάρισα 1999, εκδ. Ελλα
– Βαρδή B. Βαρδινογιάννη, Γιώργου K. Ζαχαρόπουλου «Ανταρτομάνα Θεσσαλία», Αθήνα 2006, εκδ. ΕΔΙΑ – Οδυσσέας
– Δημήτρη Μπαλή «O ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία», Αθήνα 1981, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
– Απόστολου Στρογγύλη «Καρδίτσα, Πρωτεύουσα της ελεύθερης Ελλάδας», Αθήνα 1983, εκδ. Φυτράκης