H χρονιά που έφυγε ήταν συνταρακτική για την Ευρωπαϊκή Ενωση. Οι οικονομίες της προσπάθησαν να βγουν από τον φαύλο κύκλο της ύφεσης, με ανάμεικτα αποτελέσματα. Στο πολιτικό πεδίο, έπειτα από οκτώ χρόνια ατέρμονων συζητήσεων για το Ευρωσύνταγμα, οι ηγέτες της αποφάσισαν ότι οι Βρυξέλλες θα εκπροσωπούνται στη διεθνή σκηνή από δύο σχετικά άγνωστες προσωπικότητες. Υπό αυτές τις συνθήκες, φαντάζει μάλλον απίθανο να έχουμε συνταρακτικές εξελίξεις σε θεσμικό επίπεδο στην Ε.Ε. το 2010. Μάλιστα, ο διάλογος αυτή τη στιγμή γύρω από την Ευρώπη δεν γίνεται υπό το πρίσμα της ενότητας, αλλά, αντιθέτως, επικεντρώνεται στις αντιθέσεις μεταξύ των «καλών, των κακών και των άσχημων» στον χώρο της οικονομίας. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι η Ε.Ε. συνολικά δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα, παρά μόνο ορισμένα μεμονωμένα μέλη της, τα οποία οφείλουν να συμμαζέψουν τα του οίκου τους. Είναι σίγουρο μια τέτοια Ευρώπη, δηλαδή πολιτικά αδύναμη και οικονομικά διχασμένη, δεν μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά την Ελλάδα.
Το 2009, η οικονομική κρίση εξέθεσε την ευάλωτη θέση της Ελλάδας, λόγω του υψηλού της δημοσίου χρέους και του υπερμεγέθους και εν μέρει διεφθαρμένου δημοσίου τομέα. Στο κοινωνικό πεδίο, το μοντέλο της «ανάπτυξης χωρίς παραγωγή θέσεων εργασίας» πυροδότησε τις διαδηλώσεις του προηγούμενου Δεκεμβρίου. Τα δραματικά γεγονότα εκείνου του μήνα έφεραν στην επιφάνεια την απελπισία που έχει δημιουργήσει στους νέους η σπατάλη και ο αποκλεισμός. Παράλληλα, επανήλθε στο προσκήνιο η μικρής κλίμακας τρομοκρατία, επιτείνοντας τις ανησυχίες για την κατάσταση που επικρατεί στον τομέα της ασφάλειας.
Μπροστά σε αυτό το αδιέξοδο, οι Ελληνες πολίτες επέλεξαν μία άλλη κυβέρνηση, αυτήν που τους προσέφερε περισσότερη «ελπίδα». Ο πρώην πρωθυπουργός, ο οποίος μέχρι πριν από λίγο καιρό προηγείτο στους δείκτες καταλληλότητας και δημοτικότητας, αποτελεί πια παρελθόν και βρίσκεται στο στόχαστρο των επικρίσεων, κατηγορούμενος για… όλα, σχεδόν, τα δεινά της χώρας. Η κοινή γνώμη, η οποία εφησύχαζε από την επιείκεια και την αναποφασιστικότητα του παρελθόντος, στράφηκε ξαφνικά με οργή εναντίον του.
Η νέα χρονιά σηματοδοτεί για την Ελλάδα την κορύφωση του αγώνα για να ανακτήσει η χώρα την αξιοπιστία της. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η προτεραιότητα για το άμεσο μέλλον θα πρέπει να είναι ο κατευνασμός των φόβων των διεθνών αγορών. Οσο και να τους απεχθάνεται ο Αλέξης Τσίπρας, το μεγάλο στοίχημα είναι να πειστούν για τις προθέσεις των Ελλήνων οι επενδυτές στο Σίτι του Λονδίνου και αλλού. Οι Ιρλανδοί, άλλωστε, έχουν βάλει ψηλά τον πήχυ για το πώς αντιδρά μια κυβέρνηση απέναντι στη χρηματοπιστωτική κρίση. Η ηπιότερη του αναμενόμενου υποβάθμιση της ελληνικής οικονομίας από τη Moody’s πριν από τα Χριστούγεννα ήταν θετικό σημάδι εμπιστοσύνης προς τον νέο προϋπολογισμό. Οι οίκοι αξιολόγησης Standard & Poor και Fitch, όμως, συντηρούν το κλίμα νευρικότητας. Αυτή την εβδομάδα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έστειλε κλιμάκιο αναλυτών στην Αθήνα, ενώ η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει σύντομα να υποβάλει στις Βρυξέλλες νέο «Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης». Ο,τι και να ισχυρίζονται λοιπόν οι λαϊκιστές που επιτίθενται στις αγορές, γεγονός είναι ότι η κρίση υπονομεύει την εθνική κυριαρχία και αφαιρεί από τους Ελληνες πολιτικούς ηγέτες την πολυτέλεια να αποφασίζουν μόνοι τους τι θα πράξουν.
Η δημόσια διαβούλευση για το πολλά υποσχόμενο νέο φορολογικό νομοσχέδιο είναι ένα πρώτο θετικό βήμα. Μέχρι πριν από λίγες ημέρες, πάνω από 11.000 σχόλια είχαν δημοσιευθεί στην ιστοσελίδα του πρωθυπουργού. Οι πολίτες πρέπει να συμμετάσχουν στην κοινή προσπάθεια, να ταρακουνηθούν από τον εφησυχασμό των προνομίων τους. Απομένει να δούμε, λοιπόν, αν θα συμβάλει αυτή η κίνηση στην αλλαγή των πεποιθήσεων των πολιτών.
Κανένας νουνεχής άνθρωπος δεν θα μπορούσε να αμφισβητήσει ότι τα προβλήματα της Ελλάδας είναι συστημικά και συσσωρεύονται εδώ και δεκαετίες, όπως ορθώς υπενθύμισε ο Γιώργος Παπανδρέου στην ομιλία του, πριν από τα Χριστούγεννα, στο Κοινοβούλιο.
Εν ολίγοις, η μεγάλη πρόκληση για την Ελλάδα το 2010 είναι τόσο η επίτευξη των στόχων του προϋπολογισμού, όσο και μια καλή αρχή σε μια σειρά από αναγκαίες δομικές μεταρρυθμίσεις. Η ατζέντα αυτών των μεταρρυθμίσεων είναι γνωστή. Το ζητούμενο είναι η αποφασιστικότητα και η σοβαρότητα. Εξάλλου, οι ξένοι είναι καχύποπτοι απέναντι στα στατιστικά στοιχεία που δημοσιεύει το ελληνικό κράτος και πιθανότατα θα διεξαγάγουν ενδελεχή έλεγχο στα μεγέθη για τη μείωση του ελλείμματος που θα παρουσιάσει η κυβέρνηση.
Μέχρι το τέλος του 2010, θα γνωρίζουμε αν αυτή η κυβέρνηση είναι πράγματι διαφορετική: αν μπορεί να προχωρήσει πέρα από την απλή δημοσιονομική προσαρμογή και να ακουμπήσει στο μείζον ζήτημα των δομικών μεταρρυθμίσεων. Οπως είπε και ο Παπανδρέου, το διακύβευμα δεν είναι τίποτε λιγότερο από την ίδια την εθνική κυριαρχία. Εξάλλου, η Ελλάδα το 2010 θα αποτελεί την εξαίρεση σε μια Ευρώπη όπου κυριαρχεί η Κεντροδεξιά. Σε κάθε περίπτωση, τα αιτήματα των αγορών θα ικανοποιηθούν είτε ύστερα από κυβερνητικές πρωτοβουλίες είτε κατόπιν εξωτερικής παρέμβασης. Ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση για την κυβέρνηση είναι να συνδυάσει την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των αγορών με την εφαρμογή του δικού της σοσιαλδημοκρατικού προγράμματος για ανάπτυξη και κοινωνική συνοχή.
Μετά τη στροφή της Ευρώπης προς την Κεντροδεξιά όμως, η Αθήνα δεν μπορεί να ελπίζει σε ιδιαίτερη βοήθεια από τους εταίρους της για να επιτύχει τον παραπάνω στόχο. Τα λόγια του Τσόρτσιλ ταιριάζουν απόλυτα στις περιστάσεις: η αξιοπιστία είναι κάτι που χτίζεται με τον χρόνο και το καλύτερο που έχουμε να ελπίζουμε από το 2010 είναι μια νέα αρχή – ίσως ακόμη και «το τέλος της αρχής».
* Ο κ. Kevin Featherstone είναι καθηγητής στο London School of Economics, όπου διευθύνει το Ελληνικό Παρατηρητήριο.