Πανεπιστήμιο Αθηνών: O ανδριάντας του Ρήγα βρίσκεται δίπλα στο άγαλμα του μεγαλύτερου εχθρού του, του Πατριάρχη Γρηγορίου E΄, ενώ ο Κοραής κάθεται σκεπτικός όχι μόνο μπροστά στο άγαλμα του Πατριάρχη τον οποίο αποδοκίμαζε έντονα αλλά και μπροστά σε ένα πανεπιστήμιο που λέγεται «Καποδιστριακό», δηλαδή που φέρει το όνομα ενός πολιτικού στον οποίο ο Κοραής αντιτάχθηκε με σφοδρότητα. Αυτές οι αντιθέσεις (όπως εύστοχα ανέλυσε η αείμνηστη καθηγήτρια του Παντείου Ρένα Πατρικίου) όχι μόνο δεν εμπόδισαν, αλλά αποτέλεσαν και το υπόβαθρο μιας έννοιας γνωστής ως εθνική ταυτότητα. Το βέβαιο είναι πως το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας (ανα) γεννάται στην ελληνική κοινωνία κάθε φορά που η τελευταία περνάει κρίση, άσχετη εν πολλοίς με το ζήτημα της «ελληνικότητας». Ανακύπτει κάθε φορά που οι γενικότερες συνθήκες αναζωπυρώνουν στην Ελλάδα το δίλημμα «εκσυγχρονισμός ή παράδοση» αναπαράγοντας φοβίες που έχουν τις ρίζες τους στα μέσα του 19ου αιώνα.
Εκσυγχρονισμός και παράδοση βρέθηκαν σε θέσεις μάχης σε όλες τις κρίσιμες στιγμές του Ελληνικού Κράτους. Και πάντα, η συγκεκριμένη αντιπαράθεση ως υπόβαθρό της είχε τον «κίνδυνο» αλλοίωσης της εθνικής μας «ιδιαιτερότητας». Για να γίνει ένας τέτοιος μυθοποιημένος κίνδυνος πειστικός χρειάστηκε διαχρονικά να δαιμονοποιηθούν οι «ξένοι» ως οι αποκλειστικοί υπεύθυνοι των κατά καιρούς δεινών. Κάποτε ήταν οι Αγγλοι, μετά οι Ρώσοι (πανσλαβισμός) μετά πάλι οι Αγγλοι, οι Αμερικανοί και τέλος η Ευρώπη και -πιο θολά- οι δυνάμεις της «νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης». Σήμερα, οι μετανάστες μετέχουν ως «ξένοι», άθελά τους και χωρίς την ουσιαστική συμμετοχή τους, στην επαναφορά αυτής της συζήτησης.
Η πρώτη μεγάλη προσπάθεια εκσυγχρονισμού από τον Χαρίλαο Τρικούπη στα τέλη του 19ου αιώνα συνοδεύτηκε από την καθιέρωση των αρχών του πολιτικού φιλελευθερισμού (κοινοβουλευτισμός, λαϊκή κυριαρχία κατά της ελέω Θεού Μοναρχίας) και από την ανάγκη των αστικών δυνάμεων της χώρας να προοδεύσουν σπάζοντας παραδοσιακές δομές και μύθους της ελληνικής κοινωνίας, καθώς και τους αρχαϊκούς κώδικες ζωής. Αυτές οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις -σημειώνει η Ρένα Πατρικίου- προέρχονταν από το αντίστοιχο ρεύμα που είχε ήδη γεννηθεί και εξελιχθεί στις ευρωπαϊκές χώρες και έτσι ο εκσυγχρονισμός του Τρικούπη έγινε συνώνυμος του εξευρωπαϊσμού. H αντίδραση στον εκσυγχρονισμό επανέφερε την καχυποψία έναντι της Δύσης, αλλά και εναντίον των ελίτ της χώρας (των «λογίων») μια και αυτές έρχονταν σε επαφή με τις δυτικές κοινωνίες και μετέφεραν στο εσωτερικό της νέες ιδέες. Αλλά η πτώχευση της χώρας, ο ατυχής πόλεμος του 1897, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και η πρωτοεμφάνιση του «Μακεδονικού» χρεώθηκαν ως αποτελέσματα του εκσυγχρονισμού. Οι φόβοι αναζωπυρώθηκαν: Οι κακοί «ξένοι», ο καλός «λαός» και οι προδότες «λόγιοι» στήριξαν την αντεπίθεση με το ιδεολόγημα της «ελληνικής τρισχιλιετούς μοναδικότητας». Παράλληλα, επειδή οι ανατροπές που επιχειρήθηκαν στις παραδοσιακές, ανατολίτικες δομές της ελληνικής κοινωνίας χρησιμοποίησαν ως όχημα τον κοινοβουλευτισμό, οδήγησαν και σε μια βαθιά φοβία απέναντί του. (Από τον Εθνικό Διχασμό μέχρι τις μέρες μας η καχυποψία απέναντι στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία πήρε διάφορες μορφές. Εσχάτως δε, με την παράκαμψη της αντιπροσωπευτικότητας μέσω δημοψηφισμάτων).
Οι στοχασμοί του Παπαρρηγόπουλου ότι ο απλός λαός κράτησε ζωντανή μέσω του χριστιανικού Βυζαντίου την ελληνικότητά του -σε αντίθεση με τους λόγιους που είχαν υιοθετήσει την δυτική πολεμική κατά του Βυζαντίου- οδήγησαν τελικά στην πεποίθηση ότι οι Ελληνες μόνοι τους μπορούν να κάνουν θαύματα αν οι «ξένοι» μας αφήσουν ήσυχους. «Των Ελλήνων οι κοινότητες χτίζουν νέους γαλαξίες», τραγουδούσε ο -τότε νεορθόδοξος- Σαββόπουλος εν μέσω του ντιμπέιτ για την είσοδο στην EOK.
H (δογματικά) αριστερή εκδοχή της σύγχρονης ιστορίας (Γ. Σκληρός, Γ. Κορδάτος και άλλοι) μπορεί να αντικατέστησε στην επανάσταση του 1821 το «εθνική» με το «κοινωνική, ταξική» αλλά διατήρησε αναλλοίωτη την κληρονομιά της καχυποψίας απέναντι στους ξένους και στις ελίτ και ουδέποτε (μέχρι το 1960 – 1970) αμφισβήτησε το ιδεολόγημα της «μοναδικότητας της ελληνικής παράδοσης». Αυτό φάνηκε σχετικά πρόσφατα από το λαϊκιστικό ΠΑΣΟΚ των πρώτων τετραετιών του Ανδρέα Παπανδρέου με τις τριτοκοσμικές ακροβασίες και τον μαχητικό ευρωσκεπτικισμό.
Τα Ολοκληρωμένα Μεσογειακά Προγράμματα και οι άλλοι κοινοτικοί πόροι φάνηκε πως θα άλλαζαν τους συσχετισμούς στην ελληνική κοινωνία υπέρ της ορατής ανάγκης εκσυγχρονισμού της. Αλλά η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και το νέο «Μακεδονικό» επανέφεραν στο προσκήνιο τις φοβίες του παρελθόντος. H διεθνής απομόνωση της χώρας αναζωπύρωσε την αντίθεση απέναντι στους ξένους και, κυρίως, όπως γράφει ο Γιάννης Βούλγαρης, επανέφερε την Εκκλησία στο πολιτικό σκηνικό. H «ελληνική μοναδικότητα» (ελληνοχριστιανισμός) επανέκαμψε ως εσωστρέφεια και αντίδραση σε κάθε αλλαγή. Παρότι η περίοδος της διακυβέρνησης Σημίτη και η πολιτική φιλελευθεροποίηση της δημόσιας ζωής που επιχειρήθηκε, πλέον σε κλίμα ενσωμάτωσης στην ευρωπαϊκή οικογένεια, θεωρήθηκαν νίκη του εκσυγχρονιστικού ρεύματος οι αντιδράσεις παρέμειναν ισχυρές. Χαρακτηριστική ήταν η κρίση που προέκυψε με το «ζήτημα των ταυτοτήτων». Επιπροσθέτως, ο πλουτισμός, το ισχυρό ευρώ και τα νέα καταναλωτικά πρότυπα απαξιώθηκαν με την κρίση του Χρηματιστηρίου, ενώ η πολλές φορές προκλητική συμπεριφορά των νέων ελίτ οδήγησε στην επανακάλυψη των αξιών της ελληνικής «παράδοσης».
Το οξύμωρο της ελληνικής περιπέτειας είναι οι εκάστοτε κρίσεις να χρεώνονται στις προσπάθειες εκσυγχρονισμού και ο κοσμοπολιτισμός να υποχωρεί έναντι της εσωστρέφειας παρότι η τελευταία κατασκευάστηκε τόσο αντιφατικά όσο υποδηλώνουν οι ανδριάντες έξω από το Πανεπιστήμιο. Οι φοβίες του παρελθόντος παραμένουν ισχυρές, όπως φαίνεται και από τη συζήτηση για την ιθαγένεια. Αλλά οι δικές μας φοβίες δεν αντιμετωπίζονται με αντιμετάθεση στους άλλους – είτε εκτός είτε εντός των συνόρων.
Ηδη ακούγονται φωνές εναντίον των Γερμανών και άλλων ξένων υπηρεσιακών παραγόντων που ελέγχουν τα οικονομικά μας. Και, τέλος, για την οικονομική κρίση και την απαξίωση της Ελλάδας διεθνώς, οι μόνοι που δεν ευθύνονται είναι οι μετανάστες. Θα ευθύνονταν αν είχαν πολιτικά δικαιώματα ή αναγνωρισμένη εκπροσώπηση.
Ιnfo
– Ρένας Σταυρίδη – Πατρικίου «Οι φόβοι ενός αιώνα», Αθήνα 2008, εκδ. Μεταίχμιο
– Γιάννη Βούλγαρη «H Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση», Αθήνα 2008, εκδ. Πόλις
– Φίλιππου Ηλιού «Ιδεολογικές χρήσεις του Κοραϊσμού στον 20ό αιώνα», Αθήνα 2003, εκδ. Βιβλιόραμα
– Στάθη Γουργουρή «Εθνος όνειρο», Αθήνα 2007, εκδ. Κριτική
*Ο τίτλος του ιστορικού άρθρου του Χαρίλαου Τρικούπη στις 29 Ιουνίου 1874 στην εφημερίδα «Καιροί» κατά του βασιλιά Γεωργίου.