Τα θρησκευτικά κηρύγματα για το θεολογικό νόημα των σεισμών ήταν ιδιαιτέρως δημοφιλή τον 18ο αιώνα. Δύο μικρές δονήσεις στο Λονδίνο, το 1750, ήταν αρκετές για να συμπεράνει ο επίσκοπος της πόλης ότι ο Θεός ήταν θυμωμένος με τους Βρετανούς. Ο επίσκοπος της Οξφόρδης, από την πλευρά του, θεώρησε ότι ο Θεός επιχείρησε να «ταρακουνήσει» τους Λονδρέζους για τις αμαρτίες τους, ενώ και άλλοι ιεράρχες συμφώνησαν ότι οι σεισμοί είναι η απόλυτο σημάδι της θεϊκής οργής.
Πέντε χρόνια αργότερα, όταν η Λισσαβώνα ισοπεδώθηκε από έναν ισχυρότατο σεισμό, ένας επίσκοπος δήλωσε ότι οι συμπατριώτες του θα πρέπει να αισθάνονται τυχεροί, αφού ο Θεός επέλεξε να αφήσει περισσότερους κατοίκους της να ζήσουν, από εκείνους που σκότωσε. Ο συγκεκριμένος σεισμός μάλιστα αποτέλεσε την αφορμή για τη σκληρή κριτική που άσκησε ο Βολταίρος στη μεταφυσική αισιοδοξία του Λάιμπνιτζ, ο οποίος πίστευε ότι ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος δυνατός. Εντούτοις, οι πιστοί δεν πτοήθηκαν από τα επιχειρήματα του Γάλλου διαφωτιστή. «Δεν υπάρχει άλλη θεϊκή πράξη που έχει τόσο μεγάλη επιρροή στους αμαρτωλούς όσο ο σεισμός», έγραφε το 1777 ο ιδρυτής της Εκκλησίας των Μεθοδιστών, Τζον Γουέσλι.
Εχουμε άραγε προοδεύσει από τότε; Ισως όχι. Αμέσως μετά τον σεισμό στην Αϊτή, ο Αμερικανός ευαγγελιστής Πατ Ρόμπερτσον ερμήνευσε την τραγωδία ως ένδειξη θεϊκής οργής. Για τον κ. Ρόμπερτσον, ο σεισμός ήταν μία «συγκεκαλυμμένη ευλογία», αφού εξαιτίας του θα χρηματοδοτηθεί ένα ευρύ πρόγραμμα ανοικοδόμησης της πάμπτωχης χώρας της Καραϊβικής. Δεύτερον, οι κάτοικοι της Αϊτής άξιζαν όσα έπαθαν, αφού είχαν συνάψει συμφωνία με τον διάβολο, προκειμένου να απελευθερωθούν από τους Γάλλους αποικιοκράτες. Η ανίερη αυτή συμφωνία εξηγεί, σύμφωνα πάντα με τον προβεβλημένο από τα μίντια ιερέα, και την αναντιστοιχία ανάμεσα στα δεινά της Αϊτής και την ευημερία του γειτονικού Αγ. Δομίνικου. Με άλλα λόγια, οι δύσμοιροι κάτοικοι τιμωρούνται για την ύβρη που διέπραξαν, επαναστατώντας εναντίον των δυναστών τους. Ο κ. Ρόμπερτσον φαίνεται μάλιστα και ευχαριστημένος, αφού, ως θεοσεβούμενος Αμερικανός, γλίτωσε από τη θεϊκή οργή. Βέβαια, δεν θα μπορούσαμε να περιμένουμε τίποτε λιγότερο από έναν άνθρωπο που υποστήριξε ότι ο τυφώνας Κατρίνα προκλήθηκε λόγω της νομιμοποίησης των αμβλώσεων στις ΗΠΑ. Ενίοτε, όμως, ακόμη και νηφάλιες φωνές που δεν έχουν σχέση με φανατικούς τηλευαγγελιστές, δεν μπορούν να αποφύγουν την επίκληση του θείου όταν αναφέρονται στους σεισμούς. Ο Ομπάμα, π. χ., αναφέρθηκε στην «κοινή ανθρωπιά» που ενώνει την Αμερική με την Αϊτή και πρόσθεσε ότι «με τη βοήθεια του Θεού δεν βρισκόμαστε και εμείς στη θέση τους».
Ανάλογες είναι και οι αντιδράσεις των επιζώντων από σεισμούς: «Είχα άγιο και γλίτωσα από τον θάνατο» λένε συχνά, υπονοώντας προφανώς ότι όσοι δεν επέζησαν δεν είχαν άγιο. Αν και ο πρόεδρος Ομπάμα δεν εννοούσε κάτι τέτοιο, η τοποθέτησή του απέδειξε ότι ο θεολογικός λόγος περί τιμωρίας και ελέους επιβιώνει ακόμη και σήμερα που η θεολογία έχει ξεπεραστεί. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να πει ότι οι Αμερικανοί ήταν «απλά τυχεροί» που δεν χτυπήθηκαν εκείνοι από τον σεισμό. Ως χριστιανός, όμως, δεν ήθελε να επικαλεστεί την ανόσια έννοια της «τύχης» ή το παγανιστικό «πεπρωμένο». Ετσι, φτάνουμε στο παράδοξο να θεωρείται ο σεισμός θεϊκή παρέμβαση, ενώ ο πονόδοντος κακοτυχία.
Οπως αναφέρουν τα ξένα μέσα ενημέρωσης, και οι Αϊτινοί επικαλούνται συχνά τον Θεό για να ερμηνεύσουν τη συμφορά τους και μάλιστα με έναν τρόπο που δεν διαφέρει και πολύ από εκείνον του Πατ Ρόμπερτσον. «Κατηγορώ τους ανθρώπους. Ο Θεός μάς προσέφερε τη φύση με τα αγαθά της και εμείς, οι κάτοικοι και οι κυβερνήσεις μας, καταστρέψαμε το περιβάλλον», δήλωσε κάποιος κάτοικος του Πορτ-ο-Πρενς στην εφημερίδα New York Times, την προηγούμενη εβδομάδα. Αλλοι, όπως ο 27χρονος Μοντεσίρ Ρεϊμόν, υιοθετούν μία άποψη που μοιάζει περισσότερο με αυτήν του προέδρου Ομπάμα: «Επιβίωσα με τη βοήθεια του Θεού». Από την πλευρά του, ο επίσκοπος Ερίκ Τουσέν δήλωσε: «Για ποιο λόγο να ευχαριστούμε το Θεό; Επειδή είμαστε ζωντανοί; Ο, τι έγινε ήταν θέλημα Θεού. Τώρα είμαστε στα χέρια Του πλέον». Με άλλα λόγια, η ευγνωμοσύνη των επιζώντων συνοδεύεται από θεολογική μοιρολατρία. Η αντίδραση αυτή είναι βεβαίως κατανοητή, ιδίως όταν προέρχεται από ένα ρημαγμένο τοπίο, που οι περισσότεροι εξ ημών δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Τα λόγια του επισκόπου συνιστούσαν άλλωστε μια προσπάθεια να προσφέρει λίγη παρηγοριά στο απελπισμένο ποίμνιό του. Η κατανόησή μας όμως δεν πρέπει να μας αποπροσανατολιζει από το γεγονός ότι πρόκειται για απόδοση μυστηρίου σε ένα φυσικό φαινόμενο, για αντιφατικές κραυγές αισιόδοξης απελπισίας.
Εν ολίγοις, σε καιρούς καταστροφών, οι άνθρωποι έχουν την τάση να καταφεύγουν στο θείο. Εμείς, οι πιο τυχεροί θα πρέπει όμως να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας και να σκεφτούμε λογικά, είτε είμαστε πιστοί είτε όχι. Η αλήθεια είναι ότι η επίκληση του Θεού, πέρα από τις περιπτώσεις απελπισίας, δεν έχει θεολογικό νόημα. Γιατί είτε έχουμε να κάνουμε με έναν Θεό τιμωρό και παρεμβατικό (όπως τον φαντάζεται ο Ρόμπερτσον) είτε με έναν Θεό τόσο απρόβλεπτο και απόντα (όπως τον φαντάζεται ο Ομπάμα), οπότε δεν έχει καν νόημα να τον καλούμε σε βοήθεια. Δυστυχώς, τα παραδείγματα που παρατίθενται στη Βίβλο ενισχύουν την πρώτη άποψη. Από την άλλη πλευρά, η μακρά ιστορία των μοναχικών παθών της ανθρωπότητας αποδεικνύει ότι σωστή είναι η δεύτερη.
* Ο James Wood είναι αρθρογράφος στο αμερικανικό περιοδικό The New Yorker και συγγραφέας του μυθιστορήματος «Το Βιβλίο Εναντίον του Θεού» (The Book Against God).