Οπου κι αν έχω ταξιδέψει, σε όλον τον κόσμο με ρωτούν για τις εξελίξεις στον τομέα του πολιτισμού στη χώρα μας», είπε πρόσφατα, σε ομιλία του, ο υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού. Θα είχε ενδιαφέρον να ξέρουμε τι απαντά ο κ. Γερουλάνος σε μια εποχή «συγκρατημένης αισιοδοξίας». «Συνεχίζουμε την προσπάθειά μας, ακόμα και αν παλεύουμε με ελάχιστα μέσα», είναι μία από τις ενδεδειγμένες θέσεις, η οποία συνδυάζει τη μετάθεση σε χρόνο αόριστο, την καλή πρόθεση και μιαν αλήθεια. Τα «μέσα ελάχιστα», οι περικοπές αναπόφευκτες. Ο πολιτισμός δεν ήταν, ούτως ή άλλως, στις προτεραιότητες τις καλές εποχές…
Το παρόν, όμως, με τις μεγάλες δυσκολίες και τις σκοτεινές προοπτικές, είναι και κρίσιμο και φορτισμένο. Αν δε λειτουργήσει πολιτικός σχεδιασμός με φροντίδα, γνώση και καίριες επιλογές προσώπων σε διευθυντικές θέσεις, το συγκεχυμένο οικοδόμημα θα καταρρεύσει. Και, αυτή τη φορά, η αιτία δεν θα είναι η έλλειψη χρημάτων.
Το ανθρώπινο δυναμικό που θα ηγηθεί θα πρέπει να έχει όραμα, μέθοδο, έμπνευση και -κυρίως- επαφή με το «αντικείμενο». Η χηρεύουσα θέση του Δημήτρη Κωνστάντιου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, για παράδειγμα, δεν μπορεί να αναπληρωθεί ούτε μόνο με «πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος» ούτε να χωρέσει στην ατελή (και ασαφή) νεωτερικότητα του art management. Ο εκλιπών ήταν αναμφισβήτητα χαρισματικός άνθρωπος και σημαντικός επιστήμονας. Οδήγησε το Μουσείο (από το 1999 που ανέλαβε τη διεύθυνσή του) σε μιαν άλλη εποχή, αθόρυβα, επίμονα και συστηματικά, αναδιαμορφώνοντας την εικόνα του και αναβαθμίζοντας τις υποδομές του. Συγκέντρωσε νεαρούς, ικανούς επιστήμονες, ενημερωνόταν για τις σύγχρονες τάσεις στον χώρο της μουσειολογίας, ανέδειξε έναν παροπλισμένο φορέα σε σύγχρονο κέντρο πολιτισμού. Περισσότερο και από τους πόρους και τη χρηματοδότηση, ο νέος διευθυντής θα πρέπει να μπορεί να διαχειριστεί κατευθύνσεις, να προτείνει λύσεις, να είναι αποδεκτός από τους συνεργάτες του, να γνωρίζει πού βρίσκεται και τι ακριβώς διευθύνει.
Αλλο παράδειγμα, τώρα. Η τοποθέτηση ενός οικονομολόγου, επικεφαλής του Δ.Σ. της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Προφανώς, τα ιλιγγιώδη χρέη του οργανισμού οδήγησαν τον υπουργό Πολιτισμού στον συνειρμό: πάθηση – θεραπεία. Και μπορεί -παρά τα όσα ήδη καταμαρτυρούνται- να αποδειχθεί σοφή η εκ του πρωθυπουργικού περιβάλλοντος επιλογή του. Ομως, το πώς θα καταρτιστεί το πρόγραμμα της αναιμικής, πλέον, ΕΛΣ, πώς θα μπορέσει (αν μπορέσει) να αποφύγει την καταβαράθρωση, να μην κυλήσει στη σύμβαση και στην ανία, συνδυάζοντας έξυπνες, ευφάνταστες και οικονομικές ιδέες, δεν είναι μια, σύνθετη έστω, τεχνοκρατική άσκηση. Ούτε, από την άλλη, ο πρόεδρος του Δ.Σ. είναι υποχρεωμένος να διακρίνει την «Τραβιάτα» από την «Λα Μποέμ». Εστω και αν δεν μπορεί να προσδιορίσει τη διαφορά ανάμεσα στον Βέρντι και στον Πουτσίνι, ο πρόεδρος οφείλει να γνωρίζει την «πραγματικότητα» ενός προβληματικού, χαώδους και υποδειγματικά δυσκίνητου μηχανισμού. Να οδηγεί σταθερά και με απώλειες, σε ευφυείς σχεδιασμούς.
Το Εθνικό Θέατρο ευτύχησε από το πέρασμα του Νίκου Κούρκουλου. Απέκτησε υπόσταση, δοκιμάστηκε στο νέο και στο απρόβλεπτο, προικίστηκε με κτίρια και σκηνές. Κράτησε το τιμόνι στέρεα, με όραμα και πείσμα. Ηξερε το μέσο, τους ανθρώπους, τους ψυχισμούς τους, τις ανάγκες τους. Ηξερε, όμως, να απευθύνεται και στο κοινό. Ετσι, ο διευθυντής που τον διαδέχθηκε (ο Γιάννης Χουβαρδάς) μπορεί να προχωρήσει, βάζοντας τη δική του σφραγίδα.
Υπάρχουν οργανισμοί που άνθησαν με εύστοχες επιλογές προσώπων (όπως η πρόσκληση του Γιώργου Λούκου να αναλάβει το Ελληνικό Φεστιβάλ) και άλλοι που έχασαν το στίγμα τους, περιδινούμενοι σε μια συνεχή διόγκωση χωρίς άξονα και στόχο (όπως το Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης την τελευταία τετραετία). Η Εθνική Πινακοθήκη κουρασμένη, καθηλωμένη και άνευρη, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης αναβοσβήνει σαν απορρυθμισμένος φανοστάτης.
Ο πολιτισμός στο μεταίχμιο. Χρειάζεται μόχθος, χειρουργική στρατηγική και συνδυασμένη γνώση για να μη διαλυθεί μέσα στην απαξίωση και στην αδιαφορία. Χρειάζεται, δηλαδή, πρόσωπα.