«Δεν υπάρχει γιατί, μόνο πώς». Η 20χρονη, σήμερα, φοιτήτρια ξεκίνησε να καπνίζει στα 16 της. Με απλό τρόπο: μια φίλη της, η παρέα, το πρώτο τσιγάρο και, μετά, εθισμός. Κάπως έτσι, οι περισσότεροι έφηβοι βρέθηκαν να ενισχύουν τα ποσοστά των σχετικών στατιστικών. Ερευνα σε 1.850 μαθητές, στο πλαίσιο του προγράμματος Hart, δημοσίευσε την περασμένη Τετάρτη η «Κ» και το συμπέρασμα ήταν ότι «τα Ελληνόπουλα είναι εθισμένοι καπνιστές πριν τελειώσουν το Λύκειο». Στην Α΄ Γυμνασίου είχε πειραματιστεί με το κάπνισμα το 16% των μαθητών και στη Γ΄ Λυκείου οι μισοί. Το 37,6% των παιδιών καπνίζει καθημερινά και από αυτά το 18% ένα πακέτο. Από την άλλη, το 85% έχει συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι σωστό να εισπνέει τον καπνό των άλλων σε κλειστούς δημόσιους χώρους. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, λοιπόν, τάσσονται υπέρ της απαγόρευσης του καπνίσματος…
Η ασάφεια και η αμφιθυμία της εφηβείας δεν θα ήταν δυνατόν να μη δηλώνεται και στην πιο συμβολική κίνηση ελευθερίας και αυτοδιάθεσης, το κάπνισμα. Το θέμα έχει πολλά ηθικοπλαστικά, ολισθηρά εδάφη, εύκολες διαλέξεις και συμπεράσματα, νουθεσίες, ευδιάκριτο στόχο και συγκρουσιακό πεδίο για τους γονείς. Θα ήταν άδικο αν παραβλέπαμε και την ειλικρινή αγωνία των γονιών, τις προσπάθειες των πιο ψαγμένων να προσεγγίσουν τα παιδιά όχι επιθετικά αλλά με κατανόηση, συμπάθεια και επιείκεια. Αλλοι, πάλι εφαρμόζουν τη θεραπεία σοκ.
Παράδειγμα 1ο: Μητέρα καλλιεργημένη αναπτύσσει στον γιο της τη θεωρητική – φιλοσοφική πλευρά του θέματος. Πως, δηλαδή, η υποτιθέμενη ελευθερία του καπνιστή είναι ουσιαστικά ανελευθερία εφόσον δημιουργούνται εξαρτήσεις και ο εξαρτημένος είναι δέσμιος κ.λπ., κ.λπ… Στο τέλος της σύντομης διάλεξης ο μικρός ανάβει τσιγάρο…
Παράδειγμα 2ο: Πατέρας αποφασισμένος να λύσει το πρόβλημα πριν δημιουργηθεί, προσφέρει στον γιο του δύο εναλλακτικές: μία του εμπορίου και μια αυτοσχέδια με καπνά δικής του εμπνεύσεως. Ο νεαρός δοκιμάζει και… ανακτά τις αισθήσεις του λίγο πριν από τον πνιγμό.
Και οι δύο γονείς, ο καθένας με τον τρόπο του, προσπάθησαν να παρέμβουν «σωστικά», δραματοποιώντας την πράξη πριν ακόμη εξελιχθεί σε συνήθεια (στο δεύτερο παράδειγμα, τουλάχιστον). Το κάπνισμα στην εφηβεία είναι συμπεριφορά κοινωνική, μίμηση ή οφείλεται σε ψυχολογικούς λόγους; Στην έρευνα, οι απαντήσεις ποικίλλουν: κάποιοι μαθητές ισχυρίζονται ότι όλα ξεκίνησαν εξαιτίας συναισθηματικών πιέσεων, άλλοι για να γίνουν αποδεκτοί στην παρέα τους και ένα πολύ μικρό ποσοστό μέμφεται ανοιχτά τους γονείς. Ο καπνός τυλίγει πρώτα το σπίτι. Γονείς καπνιστές, παιδιά που καπνίζουν; Ισως, πιθανόν. Οι απαντήσεις είναι πάντα σχετικές. Ενα είναι βέβαιο: το επιχείρημα της υγείας σε αυτές τις ηλικίες είναι διάτρητο. Καμία θανατηφόρα πάθηση δεν αποτρέπει εφήβους από το τσιγάρο. Ο λόγος; Το τέλος της διαδρομής είναι τόσο μακρινό, αθέατο. Ακουμπούν περισσότερο στην αθανασία παρά στη φθορά, στους «διαλυμένους πνεύμονες», στη λαίλαπα του καρκίνου.
Εάν το κάπνισμα στην Ελλάδα είναι τόσο διαδεδομένο, αν ο νόμος που το απαγορεύει καταστρατηγείται εν μια νυκτί χωρίς να ανοίξει ρουθούνι, αν η αγχόλυση που προσφέρει το αναμμένο τσιγάρο προβάλλεται με όλους τους δυνατούς τρόπους, γιατί πρέπει οι έφηβοι να αποτελέσουν εξαίρεση; Το «κακό» για τους 15χρονους είναι έννοια που αμφισβητείται, ειδικά αν εκείνος που την αναλύει είναι γονιός με το πακέτο στην τσέπη. Στο εφηβικό κάπνισμα επενδύονται πολλά. Σχέσεις, εικόνες που αναπαράγονται, φόβοι που καλλιεργούνται, εξαρτήσεις ανεπτυγμένες λόγω διαψεύσεων, πιέσεων ή απωλειών κάθε μορφής. Και καθώς ο εθισμός είναι συστατικό του ίδιου του προϊόντος και της κατασκευής του, δύσκολα ο νεοφώτιστος μπορεί να του γυρίσει την πλάτη. Εκτός από την οικογενειακή στήριξη, η θεσμική βοήθεια από την ίδια την πολιτεία θα ήταν πιο αποτελεσματική. Τι νόημα έχει να υψώνονται απαγορευτικά στο σπίτι και σε κάθε χώρο διασκέδασης και εξόδου να επιτρέπεται σιωπηρά, να αίρεται κάθε περιορισμός; Το «γιατί» είναι πράγματι σύνθετο αν όχι χαοτικό. Εντοπίζεται δύσκολα και αντιμετωπίζεται δυσκολότερα. Το «πώς» όμως είναι μια καλή αρχή για δράση, αν υποθέσουμε ότι το ενδιαφέρον δεν εξαντλείται στην έκπληξη που προκαλούν οι έρευνες και τα ποσοστά.