Η κρίση δεν είναι μια «ατυχία» που θα μπορούσε να μη συμβεί ή -εφόσον συνέβη- να μη μας πονέσει, εφ’ όσον της ρίξουμε μια ισχυρή… δόση ανάπτυξης, όπως ισχυρίζεται η αντιπολίτευση. Μπορεί να εκδηλωθεί με υψηλότερη ή χαμηλότερη ένταση, αλλά δεν εξαφανίζεται, η κρίση είναι η ποιοτικά σημαντική μεταβλητή του συστήματος, η σταθερότητα είναι διάλειμμα μεταξύ δύο κρίσεων, μέσα από τις κρίσεις αναπτύσσεται ο καπιταλισμός – δεν πεθαίνει σε αυτές, όπως πιστεύει ένα τμήμα της Αριστεράς. Ούτε είναι η κρίση κάτι σαν πονόδοντος, να γεμίσεις το στόμα σου με λίγο ούζο και να περιμένεις να περάσει ο πόνος. Με την κρίση, το παλιό πεθαίνει και κάτι καινούργιο γεννιέται, η κρίση δεν είναι μόνο δύναμη καταστροφής, είναι κυρίως δύναμη αναγέννησης και δημιουργίας. Δεν είναι μόνιμη, ολοκληρώνει τον κύκλο της και παραχωρεί τη θέση της στην ανάπτυξη. Η υπέρβασή της συνδέεται (πάντοτε!..) με την αναστροφή της τάσης του ποσοστού του κέρδους, αλλά, τούτου δοθέντος, η μετά την κρίση μεγάλη εικόνα δεν περιορίζεται μόνο στην αύξηση και τη συγκέντρωση των κερδών, αποτυπώνει όλο το καινούργιο σε αντικατάσταση του παλιού: Πώς, αλήθεια, θα είναι η πολιτική, η οικονομία, η κοινωνία μετά την κρίση; Αυτό είναι το πραγματικό διακύβευμα.
Σε δύο-τρία χρόνια το τοπίο θα είναι αγνώριστο, προς το χειρότερο (αν δεν αποφύγουμε τη χρεοκοπία…) ή προς το καλύτερο. Στη δεύτερη εκδοχή, το κράτος θα είναι σημαντικά μικρότερο και φιλικό στον πολίτη. Τα μεσαία στρώματα θα συρρικνωθούν και θα ανασυντεθούν, δραστηριότητες που ευημερούσαν σε βάρος του φορολογούμενου και των Ταμείων θα βάλουν λουκέτο, μια νέα μικρομεσαία επιχείρηση θα πάρει θέση εντός της κοινωνικής αλυσίδας παραγωγής – όχι, πια, ως «μπουτίκ» με πελάτη τον τελικό καταναλωτή. Ο κόσμος της μισθωτής εργασίας θα πληθύνει, θα διαθέτει υψηλότερη κατάρτιση, τα συνδικάτα θα κληθούν να προσαρμοστούν στις νέες καταστάσεις και συνθήκες για να μην απαξιωθούν πλήρως. Το πλέγμα των χαριστικών πολιτικών μέσω του οποίου το κράτος οργάνωνε την κυριαρχία του εξαγοράζοντας τμήματα της κοινωνίας, το πελατειακό κράτος, τελειώνει. Το κυρίαρχο επιχειρηματικό μοντέλο αλλάζει, η διαπλοκή με κράτος και μέσα ενημέρωσης, το κλείδωμα των αγορών και το πλιάτσικο σε βάρος του Δημοσίου αποδυναμώνονται – η καινοτόμος, ανταγωνιστική επιχείρηση θα έχει περισσότερες ευκαιρίες. Νέος εκλογικός νόμος θα ωθήσει το πολιτικό σύστημα να γίνει αντιπροσωπευτικό.
Θα τα καταφέρουμε; Το αξιοσημείωτο είναι ότι μέχρι τώρα οι μεταρρυθμίσεις ανοίγουν τον δρόμο τους χωρίς ιδιαίτερες κοινωνικές αντιδράσεις, παρ’ ότι καταβάλλεται σήμερα το κόστος τους, ενώ το όφελός τους θα γίνει αισθητό αργότερα. Γιατί αυτή η συναίνεση; Διότι γίναμε σοφότεροι, είμαστε υποψιασμένοι, δύσκολα «παραμυθιαζόμαστε». Ετσι, παρά τις σοβαρότατες ανεπάρκειες μιας (εν πολλοίς παλαιοκομματικού τύπου…) κυβέρνησης, παρά τις πομφόλυγες μιας (βαθύτατα φθαρμένης…) αντιπολίτευσης, παρά τις αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές επιμέρους ηγεσιών (π. χ. της ακαδημαϊκής…), μεγάλα τμήματα της κοινωνίας αναγνωρίζουν το βαθύτερο συμφέρον τους εγγεγραμμένο στη μεταρρύθμιση της Ελλάδας, αποδέχονται τις θυσίες, ανησυχούν κυρίως αν θα αποφύγουμε την πτώχευση κι αν θα πετύχει η μεταρρύθμιση, ώστε τα παιδιά τους να μην υποχρεωθούν να μεταναστεύσουν – όπως οι πρόγονοί τους. Απέναντι στην «κοινωνία των (δεξιών ή αριστερών) κολλητών», τη θορυβώδη συμμαχία των προσοδούχων του πελατειακού κράτους και τις αντιφατικές διεκδικήσεις τους, μια άρρητη πολιτική συμφωνία υπέρ της μεταρρύθμισης έχει κερδίσει έδαφος: σε δύο-τρία χρόνια θα μπορέσουμε να αναπληρώσουμε τις όποιες απώλειες εισοδήματος, αρκεί να έχουμε αλλάξει την Ελλάδα.
Αν τα καταφέρουμε, ο άθλος θα είναι τιτάνιος. Το 2011 είναι το κρίσιμο δεύτερο έτος της μεγάλης καμπής για την Ελλάδα. Ας μην έχουμε αυταπάτες, θα είναι πολύ δύσκολο έτος. Μάλλον θα ανοίξει με αναταράξεις – κάνουν ό, τι μπορούν προς τούτο οι Fitch και Moody’s. Σύμφωνα με το καλό σενάριο, οι πρώτοι μήνες του θα είναι εξαιρετικά δύσκολοι για όλους, η κατάσταση θα αρχίσει να εξομαλύνεται σχετικά από το καλοκαίρι και στα τέλη του έτους θα εμφανιστούν ασθενείς ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης, ώστε η ύφεση να περιοριστεί στο -3,5% τελικά. Αν έτσι εξελιχθούν τα πράγματα, αρχές του 2012 θα είμαστε σε θέση να αρχίσουμε να μαζεύουμε τις απώλειες και να προχωράμε στην (πολυετή) διαδικασία μεταρρύθμισης και ανασύνταξης. Η επιτυχία δεν είναι δεδομένη, το εγχείρημα είναι εξαιρετικά δύσκολο, δεν αποκλείεται να ηττηθούμε. Ωστόσο, δεν έχουμε άλλη επιλογή πέραν αυτής της προσπάθειας. Ολα τα άλλα είναι μόνο για τις περιφερόμενες «μοιρολογίστρες».