δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τον Τύπο να ελέγχει την εξουσία, χωρίς να εξυπηρετεί το δικαίωμα των πολιτών στην αξιόπιστη, αντικειμενική και πολύπλευρη πληροφόρηση. Σε χώρες που στερούνται αυτό το αγαθό, οι πολίτες ζουν στα τυφλά, οι απόψεις τους διαμορφώνονται απ’ όσα τους επιτρέπουν να γνωρίζουν οι πολιτικές ηγεσίες και τα οικονομικά συμφέροντα τα οποία συνδέονται με αυτές. Σε τέτοια καθεστώτα, οι πολίτες είτε θα υποταχθούν, μη γνωρίζοντας τι τους συμβαίνει, είτε θα αντιδράσουν. Παντού βλέπουμε παραδείγματα τέτοιας υποταγής, αλλά και τις αντιδράσεις που προκαλεί. Κοινωνίες που χαίρονται την ελευθεροτυπία, όμως, κινδυνεύουν να τη χάσουν, και μαζί της το δικαίωμα στην πρόοδο και την ευημερία.
Στον 21ο αιώνα, ακόμη δεν έχουμε βρει λύσεις για θεμελιώδη προβλήματα στη σχέση ανάμεσα στον πολίτη και στην εξουσία, μια σχέση η οποία βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στο ρόλο της δημοσιογραφίας: πολίτης που δεν πληροφορείται σωστά δεν μπορεί να πάρει τις σωστές αποφάσεις, δεν μπορεί να καθορίσει ο ίδιος το μέλλον του. Μέσα από την απαξίωση του δημοσιογράφου, μέσα από τη χειραγώγηση του Τύπου, ο πολίτης ευνουχίζεται – και μετά, ως καταναλωτής μόνο, δοξάζεται, κολακεύεται και χειραγωγείται.
Πώς μπορεί ο Τύπος να βρει τον τρόπο και να αναπτυχθεί σωστά και μετά να αντέξει την πίεση από πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες; Το ερώτημα ήταν κεντρικό θέμα συζήτησης στην UNESCO στο Παρίσι την περασμένη Πέμπτη. Ο τίτλος του συνεδρίου, για να είμαστε ακριβείς, ήταν «Δημοσιογραφία, ηθική και αυτοέλεγχος στην Ευρώπη». Αλλά, όπως φάνηκε από πολλές ομιλίες και από τα σχόλια του ακροατηρίου, τα προβλήματα του Τύπου είναι πολύ πιο ουσιώδη -πιο πρωτόγονα- από το αν οι δημοσιογράφοι μπορούν να προλάβουν τον κρατικό έλεγχο με τον «αυτοέλεγχο» μέσα από κώδικες δεοντολογίας, ελεγκτικά συμβούλια και συνηγόρους του αναγνώστη. Στην καρδιά του προβλήματος είναι δύο ερωτήματα: σε ποιον ανήκει ο Τύπος και πώς θέλει να εκμεταλλευτεί την εξουσία αυτή; Πώς μπορεί να προστατευθεί ο δημοσιογράφος – σωματικά, οικονομικά και θεσμικά; «Οταν ο δημοσιογράφος δεν έχει κύρος, πώς μπορούμε να μιλάμε για αρχές; Δεν έχει κανένα νόημα», σχολίασε ο Ογκνιαν Ζλάτεβ, διευθυντής του Κέντρου Ανάπτυξης των Μέσων της Βουλγαρίας.
Η ελευθερία του Τύπου και το δικαίωμα των πολιτών στην ελεύθερη πληροφόρηση είναι κατοχυρωμένο από το Σύνταγμα πολλών χωρών – όπως και το ελληνικό. Αλλά ο έλεγχος που ασκείται εναντίον της «κατάχρησης» αυτών των δικαιωμάτων δημιουργεί ένα πλέγμα νόμων, που είτε προστατεύουν τον πολίτη από τις καταχρήσεις του Τύπου είτε επιτρέπουν στις πολιτικές δυνάμεις να τον ελέγχουν μέσω εξοντωτικών ποινών. Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι σε πάρα πολλές χώρες (αν όχι σε όλες), η χειραγώγηση του Τύπου συχνά είναι προϊόν βίας εναντίον δημοσιογράφων. Η ευθύνη της νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας, λοιπόν, είναι να δημιουργήσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο πολίτης προστατεύεται μεν απ’ όποια κατάχρηση, αλλά ο Τύπος δεν τρομοκρατείται ώστε να μην μπορεί να εκπληρώσει το καθήκον του να προσφέρει αξιόπιστη ενημέρωση στον πολίτη.
Στη δική μας γειτονιά -τα Βαλκάνια- στις περισσότερες χώρες που άλλαξαν καθεστώς μετά το 1989, ο Τύπος κατέληξε είτε στα χέρια μεγάλων οικονομικών συμφερόντων (ντόπιων ή ξένων) είτε σε πολλές μικρές επιχειρήσεις οι οποίες επενδύουν στον Τύπο για να πετύχουν πολιτικούς και οικονομικούς στόχους. «Πήγαμε από τη δημοσιογραφία του Πούτιν στη δημοσιογραφία του Μπερλουσκόνι», σχολίασε ο Ρέμζι Λάνι, διευθυντής του Αλβανικού Ινστιτούτου Τύπου. Στην άλλη άκρη, στις ΗΠΑ, οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο κλάδος έχουν οδηγήσει στη συρρίκνωση της έρευνας και του ελεγκτικού ρόλου του Τύπου, ο οποίος εκχώρησε την ευθύνη σε «πολίτες-δημοσιογράφους» στο Διαδίκτυο, σε ομάδες συμφερόντων και σε μη κυβερνητικές οργανώσεις. «Ο παραδοσιακός Τύπος προσπαθεί απλώς να μη δυσαρεστήσει κανέναν», σχολίασε ο Τζέφρι Ντβόρκιν, διευθυντής του Διεθνούς Οργανισμού των Συνηγόρων του Αναγνώστη (ΟΝΟ). Σημείωσε ότι πολλά μέσα ενημέρωσης ανήκουν σε εταιρείες τηλεπικοινωνιών και εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στην ψυχαγωγία, με στόχο το μεγαλύτερο κέρδος.
Στην Ελλάδα, όλα αυτά τα προβλήματα είναι γνώριμα. Αλλά εδώ ο Τύπος αντιμετωπίζει κοσμογονική αλλαγή – το σπάσιμο της φούσκας, δηλαδή ενός συστήματος ρουσφετιών που αγνοούσε τους νόμους της αγοράς, την ώρα που η αγορά εισβάλλει αμείλικτη, μέσω της οικονομικής κρίσης. Το πώς θα βγει ο Τύπος από την κρίση θα καθορίσει και τη δημοκρατία που θα έχουμε.