Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ελληνική ψυχή συμπαθεί τα άκρα, και ρέπει περισσότερο από άλλων, δυτικότερων λαών στην υπερβολή. Η καλοπροαίρετη εξήγηση γι’ αυτό είναι ότι είμαστε, όπως είπε κάποτε ένας Αιγύπτιος ιερέας στον Σόλωνα, «αεί παίδες», αιώνια παιδιά, κι έτσι μας ταιριάζει περισσότερο η δική τους, απλουστευμένη ματιά στον κόσμο. Η κακοπροαίρετη, που δεν είναι παρά η άλλη όψη της προηγούμενης, είναι ότι από κάποιο παράξενο εθνολογικό κουσούρι έχουμε κολλήσει, οι περισσότεροι, στην αναπτυξιακή φάση της ανωριμότητας. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, το φαινόμενο είναι αξιοπρόσεκτο.
Με ενδιαφέρει εδώ αυτή η όψη του εθνικού μας χαρακτήρα -εν γνώσει μου, βέβαια, ότι κάθε τέτοια διατύπωση εμπεριέχει τους κινδύνους της σχηματοποίησης- κυρίως στη σχέση της με τις μύριες αφηγήσεις που μας περιβάλλουν καθημερινά, αυτές που καταναλώνουμε μα κι αυτές που παράγουμε. Κι αυτό γιατί οι αφηγήσεις ενός λαού αποκαλύπτουν καμιά φορά στοιχεία του προσώπου του, που ξεφεύγουν από στατιστικές και αναλύσεις. Η μορφολογική διάγνωση των δικών μας καθημερινών αφηγήσεων είναι περιέργως μάλλον εύκολη: οι περισσότερες διέπονται από το ύφος του λογοτεχνικού γένους του μελοδράματος, κοινώς «μελό».
Το μελόδραμα έχει ως κυριότερο μορφολογικό χαρακτηριστικό ότι αποτελεί αντανάκλαση μιας ξεκάθαρης, απλοϊκής κοσμοθεωρίας, μιας άποψης για τον κόσμο που κινείται αποκλειστικά στη δίτονη κλίμακα άσπρο/μαύρο, δίχως καμία υποψία γκρίζου – γι’ αυτό άλλωστε αποτελεί τέλεια έκφραση της ακροφιλίας μας. Αντίστοιχα, οι ήρωές του είναι ή απόλυτα καλοί ή απόλυτα κακοί. Το αγνό γενναίο παλικάρι, η πτωχή πλην τίμια κοπέλα, ο σατανικός, φιλήδονος πλούσιος που την ποθεί, καθώς κι ο βρωμερός σπιούνος του, είναι κλασικοί μελοδραματικοί τύποι. Η πλοκή κινείται επίσης με στερεότυπα, με πιο κοινό το αίσιο τέλος, όπου το παλικάρι σώζει την κοπέλα και την οδηγεί νυφούλα στην εκκλησιά, κατανικώντας τα μύρια εμπόδια που του στήνει ο δαιμονικός αντίπαλος. Η αρετή στο τέλος θριαμβεύει και το κακό συντρίβεται κατά κράτος, φέρνοντας δάκρια χαράς στα μάτια των θεατών, που βλέπουν πανευτυχείς να επικυρώνεται η ασπρόμαυρη κοσμοθεωρία τους. Το αίσιο τέλος, βέβαια, μπορεί να αργήσει. Αλλά δεν πειράζει: η καθυστέρηση απλώς αυξάνει την προσμονή και άρα, εντέλει, την απόλαυση.
Αν ήθελα να καταγράψω λεπτομερώς τις περιπτώσεις των μελοδραματικών αφηγήσεων ολόγυρά μας, δεν θα ‘φτανε ολόκληρη η εφημερίδα. Μα, όπου κοιτάξεις θα τις βρεις, από το μεγάλο στο μικρό: από την ακατάσχετη συνωμοσιολογία για τις ξένες δυνάμεις που μας απειλούν (απόλυτα καλοί=«αληθινοί Ελληνες», απόλυτα κακοί=Μέρκελ, ΔΝΤ και ντόπιοι πράκτορές τους), στη δικαιολόγηση της ανομίας (απόλυτα καλοί=παρανομούντες, απόλυτα κακό=κράτος), και την επίθεση των χούλιγκαν στο Θέατρο Τέχνης (απόλυτα καλό=Ολυμπιακός, απόλυτα κακό=ΠΑΟΚ) – καθώς και τόσες άλλες. Αλλά βέβαια το μελόδραμα δυναστεύει και τις ευρύτερες, εθνικές μας αφηγήσεις. Ετσι, ξεσήκωσε θύελλες η σειρά «1821», του ΣΚΑΪ, καθότι επιχειρεί να πει την ιστορία της Επανάστασης ψύχραιμα, επιτρέποντας και κάποιους τόνους γκρίζου. Ετσι, προκαλούν τη μήνι μερίδας της Αριστεράς όσες αναλύσεις της δεκαετίας του 1940 αρνούνται το σύνηθες μανιχαϊκό σχήμα (απόλυτα καλοί=αριστεροί, απόλυτα κακοί=οι άλλοι).
Ο Αριστοτέλης βέβαια, που πρώτος μελέτησε την αφήγηση, ως γνωσιακό εργαλείο, πίστευε άλλα. Θεωρούσε την πιο πετυχημένη αφηγηματική μορφή την τραγωδία, η οποία, έλεγε, πρέπει να έχει πρωταγωνιστή κάποιον που δεν είναι ούτε απόλυτα καλός ούτε απόλυτα κακός, αλλά «μεταξύ τούτων» – έναν ήρωα δηλαδή τελείως αλλιώτικο από το μελοδραματικό. Και επίσης, τα βάσανα του τραγικού ήρωα πρέπει να οφείλονται όχι σε εξωτερική επιβουλή κάποιων κακών, ή στην κακή του τύχη, αλλά σε δικό του λάθος, κάποιο σοβαρό ξαστόχημα. Μια τέτοια αφήγηση, θεωρούσε ο Αριστοτέλης, δίνει καλύτερη εικόνα της ανθρώπινης αλήθειας, σε μεγαλύτερο βάθος, και άρα μας βοηθά καλύτερα να την καταλάβουμε.
Αλλά, βέβαια, ο Αριστοτέλης ήταν σοφός…
* Ο κ. Απόστολος Δοξιάδης είναι συγγραφέας.