Πριν από λίγα χρόνια, όταν είχε κυκλοφορήσει η τριλογία του Στρατή Τσίρκα «Ακυβέρνητες Πολιτείες» σε νέα έκδοση, που επιμελήθηκε η Χρύσα Προκοπάκη, με νέα στοιχειοθεσία, σχολιασμένη έτσι που να μην έχει ο σύγχρονος αναγνώστης απορίες για τα πολλά πρόσωπα και γεγονότα του έργου, θεωρήθηκε απ’ όλους μια σημαντική στιγμή στη σύγχρονη εκδοτική ιστορία της χώρας. Οι ίδιες εντυπώσεις ακολούθησαν και την επανέκδοση του έργου του Δημήτρη Χατζή, που είναι εδώ και χρόνια στη διάθεση του αναγνωστικού κοινού, σε καλαίσθητες εκδόσεις.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολλή συζήτηση, με το ίδιο διακύβευμα, για το έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Για την ποιότητα των εκδόσεων, για τη φιλολογική τους επάρκεια, για τις ανεπάρκειες των μεταφράσεων που κυκλοφορούν σ’ όλο τον κόσμο και αφορούν πολύ κόσμο, για το πόσο εύληπτες, αλλά και ελκτικές είναι στους νεότερους αναγνώστες. Ενα διακύβευμα που επιβαρύνθηκε με μιαν άλλη διελκυστίνδα: αυτήν που θέλει τους φυσικούς κληρονόμους του Νίκου Καζαντζάκη (τα εγγόνια της αδελφής του) να διεκδικούν τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του από τον φιλόλογο Πάτροκλο Σταύρου, θετό γιο της χήρας Καζαντζάκη, της Ελένης.
Δικαστικές διαμάχες, δημοσιεύματα, απόψεις, συνεντεύξεις, αντεγκλήσεις φιλοξενήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια στον Τύπο. Μέχρι που την περασμένη εβδομάδα ο Αρειος Πάγος κατέληξε: «Ο μόνος δικαιούχος των πνευματικών δικαιωμάτων πάνω στο έργο του μεγάλου μας συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη, είναι ο Πάτροκλος Σταύρου. Κανένας δεν έχει πια το δικαίωμα να αμφισβητήσει αυτά τα δικαιώματα και την άσκησή τους» (από το δελτίο Τύπου των δικηγόρων του).
Σεβαστή απολύτως η απόφαση της Δικαιοσύνης. Ομως, πέρα από τις νομικές και κληρονομικές διαφορές, των φυσικών ή θετών κληρονόμων, το πρόβλημα εξακολουθεί να υπάρχει: τα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη -συμφωνούν όλοι οι φιλόλογοι και μελετητές του έργου του- έχουν πολλά προβλήματα. Το ίδιο και οι μεταφράσεις των βιβλίων του.
Αραγε, οι έχοντες τα δικαιώματα ενός πνευματικού έργου, μήπως έχουν και υποχρεώσεις; Τα οποία, πολύ απλά, εντοπίζονται στο να φροντίζουν να υπάρχει στη διάθεση του κοινού ο κόπος ενός άλλου ανθρώπου τον οποίο κληρονόμησαν για να τον διαχειριστούν κι όταν εκείνος δεν θα υπάρχει πλέον στη ζωή; Μήπως, τελικά, δικαιώματα δεν έχουν μόνο οι νόμιμοι κάτοχοι της πνευματικής κληρονομιάς ενός δημιουργού, αλλά και το κοινό στο οποίο απευθύνεται το έργο;
Οι κληρονόμοι ενός πνευματικού έργου θα μπορούσαν να θεωρηθούν τυχεροί και άτυχοι μαζί. Τυχεροί γιατί κατέχουν τα έργα ή τα δικαιώματα σπουδαίων έργων και άτυχοι γιατί ο δημιουργός τους, χωρίς να θέλει, συνεχίζει να κρίνεται μέσω των κληρονόμων ή των απογόνων. Κι αυτή είναι πράγματι πολύ βαριά κληρονομιά…