Οι Ευρωπαίοι ηγέτες συναντήθηκαν την περασμένη εβδομάδα στο Βερολίνο καθώς πυκνώνουν τα σημάδια επερχόμενης ύφεσης και ενώ η άποψη που συναινετικά υιοθετείται είναι ότι η Ελλάδα μπορεί να εγκαταλείψει την Ευρωζώνη εντός ενός έτους – μια εξέλιξη με πιθανές καταστροφικές συνέπειες για το μέλλον του κοινού νομίσματος. Πολλά ευθύνονται για την κρίση, από τη διαφθορά και τη συλλογική ανευθυνότητα στην Ελλάδα ώς τις ευρωπαϊκές θεσμικές αγκυλώσεις και την ανελαστικότητα της ευρωπαϊκής νομισματικής πολιτικής. Ομως η ευρωπαϊκή κρίση χρέους δεν είναι μόνο οικονομική, είναι μια διαρκώς οξυνόμενη σύγκρουση ταυτοτήτων, μια εθνοτική σύγκρουση.
Το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης ήταν να δημιουργήσουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί ένα ισχυρό πλέγμα οικονομικών αλληλεξαρτήσεων και να αναδυθεί μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα.
Οι ευρωπαϊκές ελίτ μπορούσαν να σερβίρουν αυτή την αντίληψη στην κοινή γνώμη για όσο διάστημα η Ευρώπη ευημερούσε και το διεθνές κύρος της ήταν υψηλό. Αλλά πλέον η Ενωση έχει χάσει τη λάμψη της.
Καθώς το στάτους της Ευρώπης υποχωρεί, η ήδη εύθραυστη ευρωπαϊκή ταυτότητα κλονίζεται ακόμη περισσότερο και οι πολίτες των πλουσιότερων κρατών θα προτιμήσουν να ταυτίζονται με τις χώρες τους αντί να αυτοπροσδιορίζονται Ευρωπαίοι. Αυτό θα τους κάνει ακόμη πιο αρνητικούς στην προοπτική να χρησιμοποιηθούν οι φόροι τους για τη διάσωση των Νοτιοευρωπαίων, ειδικά των Ελλήνων, με τους οποίους έχουν πολιτιστικές διαφορές. Αυτό απομακρύνει την προοπτική δημοσιονομικής ένωσης που θα βοηθούσε στη διάσωση του ευρώ.
Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος. H επιστροφή των εθνικών ταυτοτήτων εντείνει τις εθνικές διαφορές και όλες οι πλευρές αναδιπλώνονται σε στερεότυπα, στιγματίζοντας τους αντιπάλους με φρασεολογία ή πράξεις που έχουν στόχο να τους αφαιρέσουν τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους, δικαιολογώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τις εχθρικές ενέργειες. Αυτή η διαδικασία, που είναι κοινή στις ανά τον κόσμο εθνικές συγκρούσεις, παρατηρείται και στην Ευρώπη σήμερα.
Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ ευρωπαϊκών εθνών δεν είναι βίαιες, μπορεί όμως να αποβούν οικονομικά και πολιτικά καταστροφικές. H πλειονότητα των Γερμανών θέλει να φύγει η Ελλάδα από το ευρώ, παρόλο που οι περισσότεροι αναλυτές θεωρούν ότι το κόστος της ελληνικής εξόδου για τη Γερμανία είναι ανυπολόγιστο. Προφανώς κάτι βαθύτερο επηρεάζει τη στάση της γερμανικής κοινής γνώμης. Πρόσφατη έρευνα διαπίστωσε ότι η στάση των Γερμανών ψηφοφόρων απέναντι στα πακέτα διάσωσης εξαρτάται από τον «κοσμοπολιτισμό» τους, δηλαδή από τον βαθμό στον οποίο είναι σε θέση να ταυτιστούν με ομάδες που απέχουν γεωγραφικά ή πολιτιστικά. Δυστυχώς όμως ο κοσμοπολιτισμός είναι το πρώτο θύμα των εθνικών εντάσεων, καθώς οι πληθυσμοί αντιδρούν αρνητικά στην κλιμακούμενη δημαγωγία, ενισχύοντας τα ακραία στοιχεία.
Δεν πρόκειται μόνο για αποτέλεσμα οικονομικής κόπωσης ή φόβου. Πρόκειται για την προβλεπόμενη ανάδυση αιχμηρών εθνικών ταυτοτήτων, τις οποίες η E.E. ήλπιζε να λειάνει. Πολλοί Ελληνες που ζουν στο εξωτερικό συνεχίζουν να υιοθετούν την ευρωπαϊκή γραμμή, σύμφωνα με την οποία η χώρα πρέπει να πάρει το «φάρμακο» των Ευρωπαίων γιατρών ανεξαρτήτως κόστους.
Γιατί; Κάποιοι φοβούνται την κοινωνική αναστάτωση που θα προκαλούσε η μετάβαση στη δραχμή. Αλλοι ανησυχούν ότι χωρίς την ευρωπαϊκή επιτήρηση, λαϊκιστές πολιτικοί θα εγκαταλείψουν όλες τις μεταρρυθμίσεις. Αλλά η κοινωνική ψυχολογία λέει ότι πολλοί Ελληνες γατζώνονται απελπισμένα στα τελευταία ψήγματα ευρωπαϊκής ταυτότητας γιατί αυτό τους προσφέρει μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση από την εναλλακτική λύση – την ανατολίτικη ή βαλκανική ταυτότητα από την οποία προσπαθούν εδώ και δεκαετίες να απαλλαγούν.
Η πληγωμένη φήμη της Ελλάδας κάνει κάποιους Ελληνες να αγκιστρώνονται στην ευρωπαϊκή τους ταυτότητα. Αλλά ούτε κι αυτό μπορεί να κρατήσει πολύ.
Οι Γερμανοί χρειάζεται να συζητήσουν τίμια τι σημαίνει να είναι κανείς Ευρωπαίος και γιατί μια ισχυρή Ευρώπη είναι καλή για τα γερμανικά συμφέροντα.
Χωρίς μια τέτοια συζήτηση και χωρίς ουσιαστικές παραχωρήσεις προς την Ελλάδα, η ελληνική έξοδος είναι αναπόφευκτη – και μαζί της ο θρίαμβος του επαρχιωτισμού στην Ευρώπη.
* O κ. Nicholas Sambanis είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και διευθυντής του προγράμματος Ethnics, Politics and Economics στο Πανεπιστήμιο Yale.