Χρειάστηκε πολύς χρόνος για να μπορέσουν οι ευρωπαϊκές χώρες να διαπεράσουν στερεότυπα που έτρεφαν η μία για την άλλη. Να δουν μέσα από αυτά αλήθειες και ψέματα, κατασκευές και βιαστικές επινοήσεις. Ηταν ένας τρόπος επικοινωνίας ανάμεσα στα κράτη της Γηραιάς Ηπείρου, γερασμένος, αδιάφορος και διεκπεραιωτικός. Μπορεί η τέχνη, καμιά φορά, να διεμβόλιζε τους εκατέρωθεν εφησυχασμούς – ιδίως ο κινηματογράφος, που ανασηκώνει την επιφάνεια και προχωράει με εγκάρσιες τομές. Ομως, οι παγιωμένες αντιλήψεις είναι ένας πολύ βολικός τρόπος για να ξεμπερδεύουμε εύκολα με θέματα που δεν μας πολυαπασχολούν.
Και ύστερα ήρθε η κρίση. Και τίποτα δεν ήταν ίδιο με πριν, τίποτα δεν μπορούσε να ερμηνευτεί με τα παλιά εργαλεία, καμία σκέψη δεν μπορούσε να αναπτυχθεί, εδραιωμένη πάνω στους «τεμπέληδες του Νότου και στους εργατικούς του Βορρά». Τα στερεότυπα άρχισαν να καταρρέουν (η διαδικασία συνεχίζεται, είναι αργή και επίπονη), οι λαοί προσεγγίζουν ο ένας τον άλλον γνωρίζοντας περισσότερα για την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζουν και εργάζονται.
«Δεν προοριζόμουν για την πραγματικότητα, αλλά η ζωή ήρθε και με βρήκε». Η φράση του Φερνάντο Πεσόα ήταν μία από τις πολλές λογοτεχνικές αναφορές που παρεμβάλλονταν στην εκπομπή της ΝΕΤ οι «27 της Ευρώπης» (του Κώστα Αργυρού), η οποία ήταν αφιερωμένη στην Πορτογαλία. Ο δημοσιογράφος είχε ταξιδέψει στη Λισσαβώνα και είχε συναντήσει κοινωνιολόγους, οικονομολόγους, επικοινωνιολόγους, δημοσιογράφους, ψυχολόγους, καλλιτέχνες. Ανάμεσα στην κριτική και στην αυτοκριτική, οι κάτοικοι της Λισσαβώνας αναθεωρούν πολλά από αυτά που θεωρούσαν δεδομένα. Ωστόσο υποστηρίζουν: «Δεν είμαστε θλιμμένοι, αλλά σε σύγχυση». Είναι «μια βροχερή μέρα». Θα περάσει.
Συνθέτουν, τραγουδούν, δημιουργούν,προσπαθούν να αποκαταστήσουν την εικόνα της χώρας τους. Κρίνουν, αλλά δεν κατακρίνουν. Το βίντεο που είχε κάνει θραύση στο Διαδίκτυο πριν από καιρό με τίτλο «Ich bin ein Berliner», διηγούνταν την ιστορία της χώρας μέσα σε περίπου 5 λεπτά με τρόπο ευρηματικό και εύστοχο. Ο εταίρος Ευρωπαίος πληροφορείται ότι η δωροδοκία, η Siemens, η αγορά υποβρυχίων με ανάμειξη γερμανικής εταιρείας, αλλά και το «στοκ» ακριβών αυτοκινήτων, δεν είναι μόνο «ελληνική ιδιαιτερότητα».
Στην εκπομπή εμφανίζονται νέοι («είμαστε η καλύτερα καταρτισμένη γενιά και μας διώχνουν από τη χώρα· εμείς όμως θέλουμε να μείνουμε εδώ και να δημιουργήσουμε»), κοινωνιολόγοι που μιλούν για διαφθορά, πελατειακές σχέσεις και υπεξαίρεση πόρων, νεαροί επιστήμονες που στηλιτεύουν την «οικογενειοκρατία», τη διαρκή επιστροφή προσώπων από τα ίδια σόγια στο πολιτικό και επιχειρηματικό προσκήνιο.
Είναι σχεδόν ανακουφιστικό να παρακολουθεί κανείς εικόνες από τις όχθες του Ατλαντικού, τόσο συγγενείς, σχεδόν ίδιες. Με μία διαφορά: οι Πορτογάλοι δεν αρνούνται τα λάθη τους, δεν δείχνουν μόνο το διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα. Προσπαθούν και θέλουν να προσαρμοστούν στις αλλαγές χωρίς φυσικά να σημαίνει ότι θα επιτρέψουν στην αυξανόμενη λιτότητα και ύφεση να ρημάξει τις ζωές τους. Αλλο η προσαρμογή (στη μείωση των εισοδημάτων) και άλλο η παραίτηση (και η εξαφάνιση των εισοδημάτων) ή η ανεδαφική επιμονή για επιστροφή στην προ κρίσης, ίδια, καθημερινότητα. Οι Πορτογάλοι πορεύονται· διαμαρτύρονται· αντιδρούν· απεργούν· και παράλληλα αντιλαμβάνονται ότι ο κόσμος, όπως τον γνώριζαν έως τώρα, έχει τελειώσει. Ξεβολεύονται, αναθεωρούν, αναζητούν και προτείνουν διεξόδους.
Συντάσσονται με τη διαπίστωση του Σαραμάγκου: «Από τα πάντα μπορούμε να δραπετεύσουμε εκτός από τους εαυτούς μας». Και δίνουν τη μάχη τους προς αυτήν την κατεύθυνση.