«Και αυτός ο τόπος ήταν κάποτε ένα από τα σκοτεινά μέρη της Γης», λέει ξαφνικά ο Μάρλοου, στην αρχή του αριστουργήματος του Τζόζεφ Κόνραντ, «Καρδιά του Σκότους». Ο ναυτικός και τυχοδιώκτης Μάρλοου βρίσκεται με μια μικρή παρέα πάνω σε βάρκα αγκυροβολημένη στον Τάμεση, κοντά στο Λονδίνο, το οποίο περιγράφεται ως «η μεγαλύτερη, σπουδαιότερη, πόλη στον κόσμο». Η αφήγηση του Μάρλοου θα οδηγήσει στο κέντρο της αφρικανικής ζούγκλας, σε ένα από τα τελευταία αχαρτογράφητα μέρη της Γης. Εκεί ο Μάρλοου θα βρει τον Κουρτζ -τον απεσταλμένο της βελγικής εταιρείας εμπορίου που ελέγχει την περιοχή- τρελαμένο, ετοιμοθάνατο, το σάπιο κέντρο μιας προσωπικής αυτοκρατορίας που εξουσιάζει τους ιθαγενείς. Τα τελευταία λόγια του Κουρτζ συνοψίζουν όσα είδε, όσα κατάλαβε, όσα έκανε. «Η φρίκη! Η φρίκη!»
Το μυθιστόρημα, γραμμένο το 1898-99, είναι ίσως πιο γνωστό σήμερα ως έμπνευση της ταινίας “Αποκάλυψη Τώρα” του Φράνσις Φορντ Κόπολα, όπου ο Μάρλον Μπράντο υποδύεται όχι έναν έμπορο που ξεφεύγει από τα δεσμά του πολιτισμού αλλά έναν Αμερικανό συνταγματάρχη που αυτονομείται στη ζούγκλα της Ινδοκίνας, καταστρέφει και καταστρέφεται. Σε κάθε εκδοχή, η ιστορία είναι μια ισχυρή μελέτη πάνω στα όρια του πολιτισμού και στα όρια του ατόμου όταν βρίσκεται εκτός του δικού του πολιτισμού. Στο έργο του Κόνραντ, το σκοτάδι βρίσκεται κάπου αλλού, αλλά και μέσα στην ανθρώπινη καρδιά. Βρίσκεται είτε σε μια άλλη εποχή είτε σε άλλη περιοχή. Ο Μάρλοου συγκρίνει την περιοχή του Λονδίνου όπως θα την έβλεπε ένας πολιτισμένος Ρωμαίος πριν από 2.000 χρόνια, με την εμπειρία του στην Αφρική την εποχή της ευρωπαϊκής αποίκησης της ηπείρου.
Εμείς, με όσα συμβαίνουν γύρω μας, βλέπουμε ότι το σκοτάδι της ανθρώπινης καρδιάς δεν βρίσκεται μακριά στον χρόνο και τον χώρο, αλλά παντού ταυτόχρονα. Η σχέση με τη φρίκη δεν είναι γραμμική, δεν μπορούμε να την κρατήσουμε σε απόσταση. Είναι κυκλική – εκεί που φαίνεται ότι απομακρύνεται, ότι ο πολιτισμός επιβάλλεται, η φρίκη επιστρέφει. Βλέπουμε στην Ελλάδα της μεγάλης κοινωνικής πίεσης την αναβίωση εντάσεων που πιστεύαμε ότι είχαν εξαλειφθεί. Το ίδιο συμβαίνει στην Ευρώπη – στο σύνολο και στις χώρες-μέλη. Στον αραβικό κόσμο δεν γνωρίζουμε αν η πτώση κοσμικών δικτατοριών θα οδηγήσει σε πιο αντιπροσωπευτικά και προοδευτικά καθεστώτα ή αν άνοιξε την πόρτα σε μίση και πάθη που θα διαλύσουν όποια κοινωνική πρόοδο είχε επιτευχθεί τον περασμένο αιώνα. Αρκεί να δει κανείς φωτογραφίες από την Καμπούλ της δεκαετίας του ’60, όπου τα κτίρια, το επίπεδο ζωής και το ντύσιμο γυναικών και ανδρών παραπέμπει σε δυτική πρωτεύουσα και όχι στο σημερινό Αφγανιστάν – ένδειξη του πόσο γρήγορη και απόλυτη μπορεί να είναι η οπισθοδρόμηση μιας κοινωνίας.
Στην εποχή μας, με την ευκολία που παρέχει η τεχνολογία, καμία περιοχή δεν απέχει από τη φρίκη. Το σκοτάδι είναι ενδημικό, εισάγεται και εξάγεται. Η πτώση των Δίδυμων Πύργων σχεδιάστηκε στα κατσάβραχα του Αφγανιστάν· Αμερικανοί λοχίες με τηλεχειριστήρια και πυραύλους πάνω σε μη επανδρωμένα αεροπλανάκια εκτελούν εχθρούς και χωρικούς στην άλλη άκρη της Γης· Τσετσένοι μεταφέρουν τον πόλεμό τους στη Μόσχα και τη Βοστώνη· στην Ουάσιγκτον συμφεροντολόγοι γερουσιαστές απορρίπτουν νόμο που στόχευε να βάλει κάποιο φρένο στο μακελειό που συντελείται με τη διασπορά όπλων στην κοινωνία τους. Με το Διαδίκτυο, καθένας (τρελός, ιδεολόγος ή οτιδήποτε άλλο) μπορεί να βρει αρκετούς ομοϊδεάτες του ώστε να πιστεύει ότι οι δικές του πράξεις είναι σωστές και πρέπει να τις υποστεί η κοινωνία.
Κάθε μέρα, κάπου, βλέπουμε ότι με τα σημερινά μέσα, με σύγχρονα όπλα, ο καθένας μπορεί να προκαλέσει το μέγιστο κακό – περισσότερο απ’ όταν η επίδραση των όπλων ήταν πιο περιορισμένη. Το χειρότερο, όμως, είναι ότι σε κοινωνίες που βρίσκονται σε παρακμή ή και αδιέξοδο, πληθαίνουν αυτοί που πιστεύουν ότι είναι αδικημένοι και γι’ αυτό έχουν το δικαίωμα να εκδικηθούν την κοινωνία, να τιμωρήσουν τον «εχθρό» (όποιος και αν είναι). Η καταστολή δεν μπορεί να αποτρέψει το κακό. Οσο οι καρδιές γεμίζουν με φόβο και οργή, όσο δεν βρίσκεται όραμα να τις κρατεί, να τις παρηγορεί, τόσο το σκοτάδι θα απλώνεται. Απρόβλεπτο, βαθύ, παντού.