Οποιος ασχολείται με την πολιτική στην Ελλάδα -και από οιανδήποτε θέση- οφείλει να το διαβάσει. Ιδίως όσοι ενδιαφέρονται γνησίως να καταλάβουν τη μορφή και την οργάνωση της ελληνικής κοινωνίας και όχι απλώς να επιβεβαιώσουν πολιτικές και άλλες προκαταλήψεις τους μέσα από την ανάλυσή της. Είναι ένα βιβλιαράκι μόλις 130 σελίδων (εκ των οποίων οι τελευταίες 20 είναι βιβλιογραφία, πίνακες και παραρτήματα), που κυκλοφόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις «Πόλις» του Νίκου Γκιώνη. Τιτλοφορείται «Κράτος και ομάδες συμφερόντων» και συγγραφέας του είναι ο οικονομολόγος Χρυσάφης Ιορδάνογλου, επίκουρος καθηγητής στο Πάντειο.
Ο σκοπός του συγγραφέα είναι να θέσει τις παραμέτρους βάσει των οποίων μπορούμε να ορίσουμε αυτό που οι ειδικοί, όπως ο ίδιος, ονομάζουν «μεταπολιτευτικό κοινωνιολογικό παράδειγμα» και εμείς οι υπόλοιποι το λέμε απλά «το μοντέλο της κοινωνίας μας». (Αυτό που επί των ημερών μας χρεοκόπησε, όπως οι περισσότεροι πια αναγνωρίζουν, πλην αφελών, εθελοτυφλούντων και δολίων…) Ξεκινά αμφισβητώντας την παραδεδεγμένη σοφία για το θέμα, η οποία συμπυκνώνεται σε δύο προτάσεις: πρώτον, ότι οι πελατειακές σχέσεις είναι ο τρόπος συμμετοχής των μαζών στην πολιτική και, δεύτερον, ότι η υπερτροφία του κράτους και η ισχύς των κομμάτων στραγγίζουν τη δυνατότητα αυτόνομης έκφρασης της κοινωνίας. Το κάνει αυτό διότι υποστηρίζει ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση χρησιμοποιείται για να εξηγήσει πολύ περισσότερα από αυτά που πράγματι μπορεί να εξηγήσει και, συχνά, μας οδηγεί να συγχέουμε την παθογένεια του συστήματος με τα συμπτώματά της.
Από την πλευρά του, ο Ιορδάνογλου προτείνει, ως καταλληλότερο μοντέλο για την περιγραφή και την κατανόηση της κοινωνίας μας, τη σχέση του κράτους και των οργανωμένων ομάδων συμφερόντων. Η διάκριση είναι ενδιαφέρουσα και, νομίζω, περισσότερο ρεαλιστική· διότι, ενώ στην πελατειακή σχέση πάτρωνα και πελάτη η ισορροπία ισχύος είναι δεδομένη (ο πολιτικός είναι ο ισχυρός, ο πελάτης ο ανίσχυρος), στη σχέση των πολιτικών με τα οργανωμένα συμφέροντα (συνδικαλιστικά σωματεία, ομάδες επαγγελματιών κ.ά.) η ισορροπία ισχύος είναι ρευστή και εξαρτώμενη από τις εκάστοτε συνθήκες και περιστάσεις. «Οι πολιτικοί μπορούν θαυμάσια να είναι δέσμιοι ενός θηρίου που είτε οι ίδιοι είτε οι προκάτοχοί τους (από σχέδιο ή ενδοτικότητα) εξέθρεψαν», όπως σημειώνει. Με άλλα λόγια, ο γνωστός φαύλος κύκλος, τις εκφάνσεις του οποίου έχουμε βαρεθεί πια να διαπιστώνουμε στην πολιτική ζωή.
Ως πεδίο για την εξέταση της πρότασής του, ο Ιορδάνογλου χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες που παρέχει το κράτος στους πολίτες. Υποστηρίζει ότι η αναξιοκρατία στο Δημόσιο και η ανεπαρκής ποιότητα των υπηρεσιών του, καταστάσεις για τις οποίες όλοι γκρινιάζουμε, δεν είναι η αιτία του προβλήματος αλλά τα συμπτώματά του. Τις αιτίες τις εντοπίζει στα δομικά χαρακτηριστικά της λειτουργίας των κρατικών μηχανισμών (προτεραιότητα των κανονισμών έναντι του αποτελέσματος, ασαφής επιμερισμός ευθύνης, ασθενής μηχανισμός κινήτρων και κυρώσεων). Δεν σπεύδει όμως να παράσχει κάποια εξήγηση για την ύπαρξη αυτών των χαρακτηριστικών, προτού με αξιοσημείωτη επιμέλεια και μεθοδολογική σαφήνεια προσδιορίσει (σε ξεχωριστά κεφάλαια) το μέγεθος του κράτους με βάση τον αριθμό των απασχολουμένων, καθώς και το δημοσιονομικό κόστος του ―και μάλιστα καθ’ όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο ώς σήμερα, στον βαθμό ασφαλώς που το επιτρέπουν τα στατιστικά στοιχεία. Στη συνέχεια, αφού εξετάσει εκ παραλλήλου την εξέλιξη των συγκεκριμένων μεγεθών, διαπιστώνει τη «συστημική αδυναμία του μεταπολιτευτικού καθεστώτος να συμβιβάσει την πιο φιλελεύθερη δημοκρατία που έχει γνωρίσει ο τόπος με τις απαιτήσεις της ανάπτυξης και της ισορροπίας της οικονομίας».
Σε τι οφείλεται αυτό; Ποιος ευθύνεται για την ύπαρξη του μεγάλου, αλλά ανίσχυρου κράτους μας, βασικό πρόβλημα του οποίου είναι η αξιοθρήνητη παραγωγικότητά του; Οι ενδείξεις (έχει σημασία ο όρος, διότι ο Ιορδάνογλου πουθενά δεν εγείρει την αξίωση ότι παρέχει ακλόνητες αποδείξεις) οδηγούν στην αμφίδρομη σχέση επιρροής μεταξύ κομμάτων και ομάδων συμφερόντων: «Ποιος έχει αλώσει ποιον», διερωτάται, «τα κόμματα τις ομάδες συμφερόντων ή οι ομάδες συμφερόντων τα κόμματα;». Και, πάντως, δεν υιοθετεί την επικρατούσα εξήγηση περί ασθενούς κοινωνίας των πολιτών. Θεωρεί ότι η αναγωγή του προβλήματος εκεί μάλλον συσκοτίζει το θέμα, καθώς μεταφέρει τη συζήτηση στο κανονιστικό επίπεδο του τι θα έπρεπε να υπάρχει, ενώ αγνοεί το τι υπάρχει: «Οταν προσπαθώ να καταλάβω πώς λειτουργεί μια κοινωνία, δεν τη βλέπω ως καλή ή κακή. Τη βλέπω ως αυτή που είναι», γράφει. Η πραγματική, η υπαρκτή κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα, υποστηρίζει, είναι αυτή που απαρτίζεται από ένα μωσαϊκό των ομάδων πίεσης που προωθούν τα συμφέροντά τους μέσω της αμφίδρομης σχέσης επιρροής με τα κόμματα. Ομάδες συμφερόντων, που συχνά με τη δράση τους εμποδίζουν την οικονομική ανάπτυξη, οξύνουν τις κοινωνικές ανισότητες, υποβαθμίζουν την ποιότητα της δημόσιας διοίκησης ―όλα αυτά είναι επιπτώσεις, που συχνά παραβλέπονται, εξαιτίας της τάσης προς εξιδανίκευση της «καλής» κοινωνίας των πολιτών.
Επομένως, καταλήγει στο τελευταίο κεφάλαιο (που απευθύνεται κυρίως στους ερευνητές), τα καίρια ζητήματα, εφόσον θέλουμε να περιγράψουμε με ακρίβεια το Παράδειγμα της κοινωνία μας και τα προβλήματά του, είναι η μελέτη της μορφολογίας του μωσαϊκού των ομάδων συμφερόντων και πίεσης, της μεταξύ τους κατανομής ισχύος και των συνεπειών από την άσκηση της επιρροής τους.
Αμφιβάλλω αν κατάφερα τελικά να συμπυκνώσω σε 900 τόσες λέξεις ένα βιβλίο τόσο λιτό και περιεκτικό, ώστε η περίληψή του να είναι μάλλον καταδικασμένη σε αποτυχία. Μην σας αποθαρρύνει όμως η αποτυχία της δικής μου προσπάθειας. Αξίζει να το διαβάσετε. Είναι γραμμένο σε ύφος απλό και διαυγές, κατανοητό στον οποιονδήποτε έχει (ακόμη…) τη συνήθεια της ανάγνωσης ―ένα ύφος οφειλόμενο, προφανώς, στο ότι ο συγγραφέας γράφει από το απόθεμα των γνώσεών του για το αντικείμενο της μελέτης του. Η αξία του βιβλίου έγκειται στην ακρίβεια και τη σαφήνεια των διαπιστώσεων και των προτάσεων του συγγραφέα του, από τις οποίες προκύπτουν και οι κατευθύνσεις για την περαιτέρω και εις βάθος έρευνα της κατακερματισμένης σε ομάδες συμφερόντων κοινωνίας μας. Δεν είναι τυφλοσούρτης με έτοιμες ιδέες που προσφέρονται ως εργαλεία για τους σκοπούς του καθενός. Είναι οι απαραίτητες οδηγίες για να «χαρτογραφήσουμε» το πρόβλημά μας και να αρχίσουμε κάποτε να το εξετάζουμε με σοβαρότητα, όχι σπασμωδικά και ασυνάρτητα.