Την ερχόμενη Πέμπτη, οι Σκωτσέζοι θα αποφασίσουν με δημοψήφισμα εάν θα εγκαταλείψουν το Ηνωμένο Βασίλειο και ξαναγίνουν πλήρως ανεξάρτητη χώρα για πρώτη φορά ύστερα από τρεις αιώνες και πλέον. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξουμε πως η υπόθεση αυτή προσφέρει διδάγματα και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.
Μέχρι πολύ πρόσφατα, οι βρετανικές ελίτ –όπως και οι ευρωπαϊκές, που παρασύρθηκαν από το Λονδίνο– θεωρούσαν την ιδέα μιας ανεξάρτητης Σκωτίας κάτι σαν ανέκδοτο. Ωστόσο, την περασμένη εβδομάδα μια σοβαρή δημοσκόπηση έδειξε για πρώτη φορά ότι οι οπαδοί της ανεξαρτησίας μπορεί να επικρατήσουν. Αίφνης, οι ελίτ υποχρεώνονται να αφυπνισθούν και να αφουγκρασθούν αυτό που ο «λαός» φαίνεται έτοιμος να τολμήσει. Oλοι συμφωνούν ότι το δημοψήφισμα αναζωογόνησε το ενδιαφέρον του κόσμου για την πολιτική, όσο δεν είχε συμβεί ποτέ στο παρελθόν. Το αδιανόητο έγινε δυνατό χάρη στον λαϊκισμό που σημάδεψε την προεκλογική περίοδο.
Oπως συμβαίνει σε όλα τα δημοψηφίσματα, οι ψηφοφόροι δεν θα απαντήσουν κατ’ ανάγκη στο ερώτημα που τους τίθεται. Ο λαϊκιστικός εθνικισμός φαίνεται ότι επιτυγχάνει να επανατοποθετήσει το ερώτημα, ωσάν να επρόκειτο να αποφασίσει κανείς αν είναι υπέρ ή κατά των Aγγλων. Oλοι οι πολιτικοί ηγέτες στο Λονδίνο συμφωνούν σήμερα ότι ενδεχόμενη επικράτηση του «όχι» δεν θα σημάνει διατήρηση του στάτους κβο. Υπόσχονται ότι η αποκέντρωση υπέρ της Σκωτίας θα ενισχυθεί σοβαρά, με το σκωτσέζικο Κοινοβούλιο να αποκτά νέες αρμοδιότητες σε θέματα φορολογίας, κοινωνικής πολιτικής και απασχόλησης. Οποια κι αν είναι η έκβαση της αναμέτρησης, τίποτα δεν θα μείνει όπως χθες.
Αυτό που ιστορικά ήταν ένας λανθάνων εθνικισμός –μια ισχυρή αίσθηση της σκωτσέζικης ταυτότητας, χωρίς να συνοδεύεται από τη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας– απέκτησε ποιοτικά καινούργια χαρακτηριστικά, με τη λογική ότι η Σκωτία θα μπορούσε να ορθώσει τείχος στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που επιβάλλει το Λονδίνο. Κατά τα τελευταία 50 χρόνια, ουδέποτε η πλειοψηφία των Σκωτσέζων στράφηκε προς τους Συντηρητικούς. Η εφαρμογή του θατσερισμού στην περιοχή εμφανιζόταν ως αντιδημοκρατική επιβολή. Υπό αυτό το πρίσμα, η ανεξαρτησία μοιάζει να υπόσχεται τη λύτρωση σε μια οικονομία που βρίσκεται σε ύφεση και σε μια κοινωνία που υποφέρει.
Υπάρχουν, ωστόσο, ισχυροί λόγοι για να είναι κανείς επιφυλακτικός. Επί πολλά χρόνια, η Σκωτία εισπράττει από το Λονδίνο περισσότερα χρήματα από τους φόρους που αποδίδει. Χάρη σε μία ειδική ρύθμιση, η κατά κεφαλήν χρηματοδότησή της είναι μεγαλύτερη από όλες τις άλλες περιοχές της Βρετανίας. Οι εθνικιστές επικαλούνται τα έσοδα από το πετρέλαιο της Βόρειας Θάλασσας, αλλά οι μελλοντικές αποδόσεις των αποθεμάτων είναι πολύ αβέβαιες. Στην κρίση που ξέσπασε το 2008, η Βασιλική Τράπεζα της Σκωτίας έφτασε στο χείλος της χρεοκοπίας και διασώθηκε μόνο χάρη στα τεράστια κονδύλια που διατέθηκαν από το Λονδίνο.
Το πρόβλημα με την προεκλογική εκστρατεία του «όχι» είναι ότι οι αντίπαλοι της ανεξαρτησίας περιορίστηκαν στην αρνητική ρητορική, αμφισβητώντας τις δυνατότητες ανάπτυξης της Σκωτίας. Αυτό είχε σημαντικό αποτέλεσμα κυρίως στο ζήτημα του μελλοντικού νομίσματος μιας ανεξάρτητης Σκωτίας. Η τεράστια πλειονότητα των οικονομολόγων –ακόμη και στο στρατόπεδο του «ναι»– συμφωνεί ότι η καλύτερη εναλλακτική λύση για τη Σκωτία θα ήταν να κρατήσει τη στερλίνα και να μετάσχει σε μια νομισματική ένωση με τα υπόλοιπα τμήματα του Ηνωμένου Βασιλείου. Ωστόσο όλοι οι αρχηγοί των μεγάλων βρετανικών κομμάτων δήλωσαν ότι δεν θα συναινέσουν σε κάτι τέτοιο. Επομένως, η Σκωτία δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το βρετανικό νόμισμα παρά μόνο με έναν τρόπο ανάλογο εκείνου με τον οποίο η Βολιβία χρησιμοποιεί το αμερικανικό δολάριο. Ουδείς υποστηρίζει πως η Σκωτία οφείλει να υιοθετήσει το ευρώ, αν και μπορεί να αναγκαστεί να το πράξει, αφού διαπραγματευθεί με τις Βρυξέλλες την επανένταξή της, αυτή τη φορά ως ανεξάρτητο κράτος, στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Επίσης, ουδείς εισηγείται ένα σκωτσέζικο νόμισμα. Η επιλογή αυτή αποκλείεται με το επιχείρημα ότι ουδείς θα επιθυμούσε ένα αδύναμο νόμισμα.
Στοιχεία αυτής της επιχειρηματολογίας θα φανούν οικεία στον Ελληνα αναγνώστη. Πολλοί Σκωτσέζοι απορρίπτουν τη λιτότητα, αλλά θέλουν να κρατήσουν το νόμισμα της χώρας που τους την επιβάλλει. Οταν τους προειδοποιούν ότι μπορεί να το χάσουν, δεν πιστεύουν ότι υπάρχει στ’ αλήθεια το ενδεχόμενο να τους το στερήσουν. Οταν ο ηγέτης του Σκωτσέζικου Εθνικού Κόμματος, Αλεξ Σάλμοντ, αρνείται να εξηγήσει τι ακριβώς θα κάνει η Σκωτία εφόσον η Αγγλία την εμποδίσει να χρησιμοποιεί τη στερλίνα, πολλοί είναι έτοιμοι να ανεχθούν την υπεκφυγή του. Είναι ένας δημοφιλής ηγέτης, αποτελεσματικός στην προεκλογική του εκστρατεία, έτοιμος πάντα να πει εκείνο που θέλει να ακούσει ο μέσος ψηφοφόρος: μπορούμε να έχουμε και την πίτα ακέραια και τον σκύλο χορτάτο.
Ασφαλώς το δημοψήφισμα προκαλεί κινδύνους αστάθειας στο Ηνωμένο Βασίλειο. Σε δύο χρόνια θα έχουμε και νέο δημοψήφισμα, με το ερώτημα εάν θα μείνουμε ή θα φύγουμε από την Ε.Ε. Η διάσπαση της Βρετανίας μπορεί να συνοδευτεί από την περαιτέρω απομόνωσή της. Οι διεθνείς επενδυτές μπορεί να μας εγκαταλείψουν.
Ταυτόχρονα, τίθενται ευρύτερα προβλήματα για όλη την Ευρώπη. Αν οι Σκωτσέζοι κερδίσουν την ανεξαρτησία, τι θα γίνει με τους Καταλανούς και άλλους; Μία ψήφος υπέρ του «ναι» θα επιτείνει τη σύγχυση για το μέλλον της Ε.Ε. Βαθύτερα, η διάθεση για ανεξαρτησία δείχνει ότι οι πολιτικές της απόρριψης και της αναζήτησης εξιδανικευμένων λύσεων κερδίζουν έδαφος. Η οικονομική ύφεση τροφοδοτεί την απομόνωση και μια αντίληψη περί εθνικής ταυτότητας με όρους αποκλεισμού. Η Σκωτία μάς δείχνει ότι δεν υπάρχει «υπεύθυνος» ή «προοδευτικός» λαϊκισμός. Υπάρχει μόνον η λογική τού «αφήστε μας ήσυχους, θέλουμε να ονειρευόμαστε».
* Ο κ. Kevin Featherstone είναι καθηγητής Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών στο London School of Economics και επικεφαλής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου.