Τώρα στον έβδομο χρόνο της οικονομικής κρίσης η Ελλάδα βρίσκεται πιο κοντά στο να σπάσει τους δεσμούς με τις παλαιές αδυναμίες και τους περιορισμούς της; Οι κρίσεις από τη φύση τους κλονίζουν τα συστήματα και οδηγούν τις κοινωνίες σε νέες πορείες. Οι πολιτικές αναταραχές του 2015 σίγουρα φανέρωσαν την απόρριψη για εκείνους που κυβέρνησαν τη χώρα τα προηγούμενα χρόνια. Επομένως, με ποιους τρόπους προχωράει η ελληνική κοινωνία, απαλλαγμένη πλέον από ένα «αποτυχημένο» παρελθόν;
Παρά τους πολλούς λόγους για τους οποίους μπορεί κανείς να αγαπάει την Ελλάδα, μου φαίνεται ότι εδώ και πολύ καιρό η χώρα πάσχει από ένα πρόβλημα που πηγάζει από τις κοινωνικές παραδόσεις και τον κοινωνικό χαρακτήρα της. Αυτές οι παραδόσεις μπορούν να επισημανθούν γρήγορα και δεν πρέπει να αποτελούν έκπληξη: η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ πολίτη και δημοσίων θεσμών· η διάχυτη καχυποψία και συχνά η διαφθορά, οι πελατειακές σχέσεις και ο νεποτισμός· και τα υψηλά επίπεδα ανισότητας που ενισχύουν τις δύο προηγούμενες κατηγορίες. Αυτά είναι τα είδη των συνθηκών που ο Bo Rothstein (Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ) ορίζει ως συστατικά μιας «κοινωνικής παγίδας». Οι κοινωνίες βρίσκονται σε φαύλο κύκλο: οι δυνάμεις της συνέχειας είναι μεγαλύτερες από αυτές που επιδιώκουν «να σπάσουν τα δεσμά» του παρελθόντος. Το σημείο ισορροπίας βρίσκεται χαμηλά.
Αν η έλλειψη εμπιστοσύνης είναι «το κλειδί», τότε οι μελέτες του Rothstein σχετικά με τις κοινωνίες ανά τον κόσμο τον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο βασικός λόγος απόκλισης μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων κοινωνικής εμπιστοσύνης βρίσκεται στους δημόσιους θεσμούς που είναι υπεύθυνοι για την εφαρμογή των δημοσίων πολιτικών. Ο πολίτης παίρνει το σήμα από τον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνητικοί θεσμοί λειτουργούν στις καθημερινές επαφές μαζί του. Ομοίως, οι ίδιοι αυτοί θεσμοί χρησιμοποιούν τις νόρμες και τις πρακτικές της ευρύτερης κοινωνίας, μη όντας αποκομμένοι από αυτήν. Οπως ο κ. Πάγκαλος κοινώς είπε: «Μαζί τα φάγαμε». Οι πελατειακές σχέσεις και η διαφθορά δεν λειτουργούν χωρίς η υπόλοιπη κοινωνία να προσελκύεται και να ενισχύει και τα δύο αυτά είδη δράσης. Ή, όπως το θέτει ο Rothstein, η ποιότητα των κυβερνητικών θεσμών και της πολιτικής ζωής γενικότερα είναι ταυτόχρονα και σύμπτωμα και αιτία της έλλειψης κοινωνικής εμπιστοσύνης. Δυσλειτουργικοί δημόσιοι θεσμοί παράγουν αυτό που συχνά ορίζεται ως χαμηλό «κοινωνικό κεφάλαιο».
Επομένως, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχει δείξει η Ελλάδα σημάδια απελευθέρωσης από αυτήν την «κοινωνική παγίδα»; Και ποιος ηγείται της προσπάθειας για μια τέτοια αλλαγή;
Τα στοιχεία δείχνουν ότι κάθε ένα από τα μακροχρόνια χαρακτηριστικά έχουν επιδεινωθεί: η εμπιστοσύνη είναι χαμηλότερη απ’ ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της μεταπολίτευσης· η διαφθορά, οι πελατειακές σχέσεις και ο νεποτισμός είναι ακόμα ριζωμένα στο σύστημα· και οι ανισότητες έχουν εκτροχιαστεί μέσα στην οικονομική αναταραχή. Η πραγματικότητα είναι ότι η «κοινωνική παγίδα» κάνει την Ελλάδα επιρρεπή στον λαϊκισμό που λειτουργεί ως ελκυστική στρατηγική.
Οι παλαιοί ηγέτες στηλιτεύτηκαν ως φορείς της «κλεπτοκρατίας» και ο λαός στο Σύνταγμα ήθελε να τους κρεμάσει. Κανείς δεν εμπιστευόταν κανέναν πια. Η διάσωση θα ερχόταν από μια νέα πολιτική δύναμη, με έναν νέο, φρέσκο, άσπιλο ηγέτη. Οι Ελληνες «κατανάλωσαν» χαρισματική ικανότητα, όχι για πρώτη φορά.
Αλλά ο τροχός συνεχίζει να γυρίζει. Η υπόσχεση ότι η λιτότητα θα τελειώσει έπεσε στο κενό. Η στρατηγική που βασίστηκε στο «παιχνίδι του δειλού» (“game of chicken"), του Βαρουφάκη, δημιούργησε έναν εθνικό εφιάλτη: μιαν ευφάνταστη επιθυμία, ιδανική για ένα διάσημο βιβλίο, αλλά μια πραγματικότητα οικονομικής οπισθοδρόμησης για τη χώρα. Το τρίτο μνημόνιο δέσμευσε την Ελλάδα σε ακόμα περισσότερο κοινωνικό και οικονομικό πόνο. Οι νέες διαμαρτυρίες για τις συντάξεις έχουν στον πυρήνα τους ένα αίσθημα που αφορά τις αθετημένες υποσχέσεις, ένα αίσθημα απογοήτευσης. Αν το σχέδιο του ΣΥΡΙΖΑ αποτύχει το 2016, ένα ολόκληρο τμήμα της κοινωνίας θα χάσει την εμπιστοσύνη του στην ικανότητα του συστήματος να ανταποκριθεί στις προκλήσεις.
Την ίδια στιγμή, η εικόνα φρεσκάδας γύρω από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ ξεθωριάζει. Τα αποτελέσματα όσον αφορά το σαρωτικό καθάρισμα και την αντιμετώπιση των πελατειακών σχέσεων και του νεποτισμού επιδέχονται αμφισβήτησης. Με τις οικονομικές συμφορές να συνεχίζονται, η κοινή γνώμη είναι ικανή όλο και περισσότερο να τα συσχετίσει με εκείνα των προκατόχων τους – μια πολιτική επιχειρηματολογία γύρω από τη φράση «όλοι το ίδιο είναι». Η μόνη καθυστέρηση θα εξαρτηθεί από τη διάθεση του κοινού να παραδεχτεί ότι λανθασμένα αρχικά πίστεψε στις υποσχέσεις.
Η «κοινωνική παγίδα» μπορεί να εξαλειφθεί μόνο από μια ευρύτερη δύναμη, που περιλαμβάνει όχι μόνο πολιτική δράση, αλλά και την κοινωνία των πολιτών, καθώς και την οικονομία. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα διαφορετικό πλαίσιο για πολιτική συζήτηση, με σοβαρές εναλλακτικές δομές που θα έχουν αναπτυχθεί, για παράδειγμα, από ανεξάρτητα επιστημονικά επιτελεία (think tanks) με επαρκείς πόρους. Επιπλέον, έχω σοβαρές αμφιβολίες ότι μια αποφασιστική ρήξη μπορεί να γίνει από την Ελλάδα, ενεργώντας μόνη της, με μια πίεση από κάτω προς τα πάνω. Η κρίση έχει φέρει την Ευρωπαϊκή Ενωση στην Ελλάδα, όπως ποτέ πριν. Η ίδια η Ε.Ε. έχει υποχρέωση να ακολουθήσει μια «έξυπνη» στρατηγική που προσφέρει ελπίδα και που εξουσιοδοτεί εκείνους που θα αναλάβουν να φέρουν εις πέρας την πραγματική οικονομική και κοινωνική αλλαγή. Αυτό θα προϋπέθετε σημαντική μετατόπιση του προσανατολισμού από το σώμα, που δεν επιτρέπεται πλέον να αναφέρουμε ως «τρόικα».
Η πραγματική παθογένεια από την οποία η Ελλάδα οφείλει να ξεφύγει, και βρίσκεται βαθύτερα από τους οικονομικούς δείκτες της κρίσης, είναι η «κοινωνική της παγίδα». Μόνο τότε μπορεί να προκύψει η οικονομική «διάσωση» και να ληφθούν σοβαρές αποφάσεις. Δυστυχώς, αυτή η παγίδα δεν έχει καλυφθεί τα τελευταία χρόνια.
* Ο κ. Kevin Featherstone είναι καθηγητής Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών στο London School of Economics. Θα μιλήσει για το θέμα αυτού του άρθρου στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, την Παρασκευή 26 Φεβρουαρίου.