Η Βρετανία μόλις έζησε το μεγαλύτερο πολιτικό σοκ που μπορούν να θυμηθούν οι περισσότεροι από εμάς. Παρά τις προειδοποιήσεις για το επικείμενο οικονομικό κόστος, το 52% του εκλογικού σώματος επέλεξε το Brexit. Πλέον υπάρχει τεράστιο χάσμα μεταξύ της πολιτικής τάξης και του λαού. Πάνω από το 70% των βουλευτών υποστηρίζουν την παραμονή της Βρετανίας στην Ε.Ε. Ο Ντέιβιντ Κάμερον αποδέχθηκε το αναπόφευκτο και θα παραιτηθεί από το αξίωμα του πρωθυπουργού μέχρι τον Οκτώβριο, χρονικό περιθώριο που επιτρέπει στο κόμμα του να επιλέξει τον διάδοχό του. Το δημοψήφισμα είχε προκηρυχθεί ώστε να αντιμετωπιστεί ο εμφύλιος στο κόμμα των Συντηρητικών. Στο τέλος το δημοψήφισμα εγκλώβισε τη χώρα στην πλέον διχαστική και πικρόχολη προεκλογική εκστρατεία των τελευταίων δεκαετιών. Σήμερα η Βρετανία είναι τραυματισμένη και αβέβαιη.
Πώς φτάσαμε μέχρι εδώ; Υπάρχουν λόγοι που πηγάζουν ειδικά από τη Βρετανία, αλλά θα ήταν απερισκεψία να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα ως αποκλειστικά βρετανική ιδιαιτερότητα. Το εκλογικό σώμα επί χρόνια υποβαλλόταν σε μια δίαιτα, σύμφωνα με την οποία η Ε.Ε. παρεμβαίνει στην καθημερινή ζωή μας μέσω παράλογων κανονισμών και μέσω μίας μη εκλεγμένης γραφειοκρατίας των Βρυξελλών που κυβερνά τη δημοκρατία μας. Ετσι διατηρούνταν επί δεκαετίες ένας ισχυρός, αλλά λανθάνων, ευρωσκεπτικισμός. Σε καμία εκλογική αναμέτρηση από το 1973 και μετά, οπότε γίναμε μέλος της ΕΟΚ, δεν βρισκόταν η «Ευρώπη» μεταξύ των τριών σημαντικότερων προβλημάτων που αντιμετώπιζαν οι πολίτες. Το στοιχείο που τώρα ενίσχυσε τον ευρωσκεπτικισμό ήταν το τοξικό ζήτημα της μετανάστευσης. Ο αριθμός μεταναστών που εισήλθε στη Βρετανία αντιστοιχεί με τον πληθυσμό του Δήμου Θεσσαλονίκης. Ψηφοφόροι που ανήκουν στην εργατική τάξη ανησυχούν ότι οι μετανάστες απειλούν τη θέση εργασίας τους. Πράγματι, συχνά βλέπουμε στην τηλεόραση μετανάστες δεύτερης ή ακόμη και πρώτης γενιάς να υποστηρίζουν ότι η Βρετανία είναι «γεμάτη» και ότι δεν μπορεί να δεχθεί νέους μετανάστες. Δεν έχει σημασία το γεγονός ότι η συνολική επίπτωση που έχει η μετανάστευση στη βρετανική οικονομία θεωρείται θετική. Η αντίληψη και οι φόβοι των ψηφοφόρων είναι αυτό που μετράει, ακόμη και αν αυτοί δεν έχουν άμεση προσωπική εμπειρία ή δεν γνωρίζουν κάποιον που να έχει χάσει τη δουλειά του από μετανάστη. Πρόκειται για νέα πολιτική ατζέντα που προκάλεσε την Πέμπτη σεισμό στο βρετανικό πολιτικό κατεστημένο, αν και η ίδια ατζέντα βρίσκει απήχηση ανά την Ευρώπη.
Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας ενόψει του δημοψηφίσματος, ήταν η πλευρά του Brexit αυτή που είχε τα καλύτερα σλόγκαν. Η πλευρά που υποστήριζε την παραμονή στην Ε.Ε. απλώς υπερασπιζόταν το status quo. Το στρατόπεδο του Brexit κατάφερε να αποφύγει να πει ποια ακριβώς ήταν η εναλλακτική του πρόταση. Υπερασπίστηκαν τη θέση της Βρετανίας σε έναν κόσμο που έχει εκλείψει. Δεν είχε σημασία, το μήνυμά τους μετέφερε την αίσθηση των δικών μας πιστεύω και της δικής μας ισχύος. Η βρετανική πολιτική σκηνή έχει έρθει τα πάνω-κάτω. Η βάση του Συντηρητικού Κόμματος επαναστάτησε με επιτυχία εναντίον του Κάμερον. Ηταν μία μάχη που δόθηκε για την ψυχή του κόμματος και την οποία κέρδισε η λαϊκιστική θατσερική πτέρυγα. Ο Μέρντοχ και ο λαϊκιστικός δεξιός Τύπος αποδείχθηκε ότι είχε μεγαλύτερη επιρροή από τον πρωθυπουργό. Πολύ συχνά στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας έμοιαζε άσχετος ο ηγέτης του Εργατικού Κόμματος. Αφησε να εννοηθεί ότι προσωπικά δεν είχε κατασταλαγμένη άποψη επί του θέματος, αν και το κόμμα του τάσσεται με μεγάλη πλειοψηφία υπέρ της παραμονής στην Ε.Ε. Γεωγραφικά, η Βρετανία είναι διαιρεμένη. Στη Σκωτία και στη Βόρειο Ιρλανδία επικράτησε η φιλοευρωπαϊκή τάση. Είναι πιθανόν να προκηρυχθεί νέο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Σκωτίας, αν και η πτώση της τιμής του πετρελαίου καθιστά πιο δύσκολη την απόσχισή της. Μεγάλο πλήγμα δέχθηκε και η ειρηνευτική διαδικασία στη Βόρειο Ιρλανδία. Η ενίσχυση των συνόρων με τη Δημοκρατία της Ιρλανδίας προκαλεί αναταραχή στη ρωμαιοκαθολική μειονότητα.
Η πρώτη παρόρμηση είναι να διατηρηθεί η σταθερότητα. Η κυβέρνηση θα αρχίσει να διαπραγματεύεται μια νέα συμφωνία με την υπόλοιπη Ε.Ε. Το Κοινοβούλιο θα θελήσει να διατηρήσει η Βρετανία την πρόσβασή της στην κοινή αγορά. Πριν από την έναρξη της προεκλογικής εκστρατείας, ο Μπόρις Τζόνσον είχε μιλήσει περί προσπάθειας εξασφάλισης καλύτερων όρων και περί πιθανού δεύτερου δημοψηφίσματος. Η κυβέρνηση μπορεί να επιλέξει πότε θα ενεργοποιήσει το άρθρο 50 της Συνθήκης της Λισσαβώνας, το οποίο ορίζει περίοδο δύο ετών για την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων με το κράτος που αποχωρεί. Είναι προς το συμφέρον τόσο της Βρετανίας όσο και της Ε.Ε. να περιορίσουν την αβεβαιότητα το συντομότερο δυνατόν, ωστόσο είναι ασαφές τι σκοπεύει να ζητήσει η κυβέρνηση. Η καλύτερη στρατηγική για την Ε.Ε. ίσως είναι να μην προσφέρει τίποτα και να περιμένει το Λονδίνο να πει τι θέλει.
Η απόφαση για Brexit θα αποπροσανατολίσει σε μεγάλο βαθμό την Ε.Ε. Θα αναγκαστεί να στρέψει αλλού την προσοχή της και θα καταφέρει πλήγμα στην εμπιστοσύνη που υπάρχει προς το ευρωπαϊκό εγχείρημα.
Ολα αυτά τη χρονική στιγμή κατά την οποία άλλα μέλη της Ε.Ε. βιώνουν τη δίχως προηγούμενο άνοδο του ευρωσκεπτικισμού. Σύμφωνα με δημοσκόπηση, το 48% των Ιταλών θα ψήφιζε υπέρ της αποχώρησης από την Ενωση. Οι γαλλικές προεδρικές εκλογές του χρόνου μπορεί να αποδειχθούν δύσκολες. Πίεση για έξοδο μπορεί να υπάρξει και σε Δανία και Σουηδία. Μεσοπρόθεσμα, η επίπτωση του Brexit μπορεί να είναι η στενότερη ενοποίηση του εσωτερικού πυρήνα της Ε.Ε. Δεν θα ήταν αναγκαστικά θετική εξέλιξη για την Ελλάδα ή για τα κράτη-μέλη εκτός Ευρωζώνης. Αν όμως επιθυμεί ο πυρήνας να γίνει ισχυρότερος, θα πρέπει να εμπλακεί με διαφορετικό τρόπο με τον λαό. Θα πρέπει να επιλέξει μία καλύτερη και πιο αρεστή στον λαό συζήτηση.
Το δημοψήφισμα αφήνει πίσω του τη Βρετανία πιο μικρή από ποτέ άλλοτε. Δεν θα έχει τόση σημασία για την Ουάσιγκτον, το Πεκίνο και τις άλλες αναδυόμενες οικονομικές δυνάμεις. Πολλές από τις άμεσες ξένες επενδύσεις έγιναν στη Βρετανία επειδή οι επενδυτές υπέθεταν ότι θα εξακολουθήσουμε να έχουμε πρόσβαση στην ευρωπαϊκή κοινή αγορά. Από κοινωνική άποψη, η Βρετανία είναι περισσότερο διαιρεμένη και αβέβαιη για τον εαυτό της. Είναι δύσκολο να ξεχαστεί η κακοήθης προεκλογική εκστρατεία κεκαλυμμένου ρατσισμού.
Η Βρετανία απειλείται να απομονωθεί, να λησμονηθεί και να γίνει στενόμυαλη. Η Ε.Ε. έχασε ένα αντίβαρο στη Γερμανία. Πιθανότατα θα καθυστερήσει ακόμη πιο πολύ να ανταποκριθεί στη διεθνή οικονομική πίεση που δέχεται ώστε να ανοίξει οικονομικά και να γίνει πιο ευέλικτη. Εχασε έναν από τους πιο σημαντικούς παίκτες της στην εξωτερική πολιτική και στην ασφάλεια. Και απειλείται με μετάδοση του λαϊκιστικού εθνικισμού σε άλλα κράτη-μέλη. Το δημοψήφισμα είναι έντονα ανησυχητικό για τη Βρετανία, αλλά η Ευρώπη αντιμετωπίζει την πρόκληση να περιορίσει την πυρκαγιά.
*Ο κ. Kevin Featherstone είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο London School of Economics και επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου του LSE.